Jaarrapport Amnesty International 2022: internationaal systeem faalt om wereldwijde crisissen aan te pakken

De grootschalige Russische inval in Oekraïne in 2022 ontketende oorlogsmisdaden, veroorzaakte een wereldwijde energie- en voedselcrisis en dreigde een zwak multilateraal systeem verder te ontwrichten. Het vestigde ook de aandacht op de dubbele standaarden van westerse landen, die sterk reageerden op de Russische agressie maar een oogje dichtknepen of medeplichtig waren aan ernstige schendingen elders in de wereld.

Uit het ‘Amnesty International Report 2022/23: The State of the World's Human Rights’ blijkt dat dubbele standaarden en ontoereikende reacties op mensenrechtenschendingen die over de hele wereld plaatsvinden, straffeloosheid en instabiliteit aanwakkeren. De oorverdovende stilte over de mensenrechtensituatie in Saudi-Arabië, de passiviteit ten aanzien van Egypte en de weigering om het Israëlische systeem van apartheid tegen de Palestijnen aan te pakken, zijn slechts enkele voorbeelden.

Het rapport belicht ook China's harde aanpak om internationale actie tegen misdaden tegen de mensheid te onderdrukken. Doordat hun leden het eigenbelang vooropstelden, reageerden internationale en regionale instellingen niet doeltreffend op conflicten waarbij duizenden mensen omkwamen, zoals in Ethiopië, Myanmar en Jemen.

“De inval van Rusland in Oekraïne is een ijzingwekkend voorbeeld van wat er kan gebeuren als staten denken dat ze het internationaal recht met voeten kunnen treden en de mensenrechten kunnen schenden zonder gevolgen”, aldus Agnès Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International.

“De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is 75 jaar geleden aangenomen in antwoord op de meest vreselijke misdaden uit de Tweede Wereldoorlog. De kern van de Verklaring is dat alle mensen gelijke rechten en vrijheden hebben. Wie ons jaarrapport doorleest ziet veel chaos, onzekerheid en instabiliteit in de wereld. De mensenrechten moeten ons kompas zijn om hierdoor te navigeren en om verdere escalatie te voorkomen.”

Schaamteloze dubbele standaarden werken verdere wantoestanden in de hand

De grootschalige Russische invasie van Oekraïne leidde tot een van de ergste humanitaire en mensenrechtencrises in Europa in de recente geschiedenis. Het conflict leidde tot massale ontheemding, oorlogsmisdaden en wereldwijde energie- en voedselonzekerheid. Het riep ook het angstaanjagende scenario van een nucleaire oorlog op.

De reactie was snel: het Westen legde Moskou economische sancties op en stuurde militaire bijstand naar Kiev. Het Internationaal Strafhof stelde een onderzoek in naar oorlogsmisdaden in Oekraïne. De Algemene Vergadering van de Verenigde Naties veroordeelde de Russische invasie als een daad van agressie. Deze krachtige en welkome aanpak steekt fel af tegen eerdere reacties op massale schendingen door Rusland en anderen, en tegen de erbarmelijke bestaande reacties op conflicten zoals in Ethiopië en Myanmar.

“De goed gedocumenteerde misdaden die Rusland beging in onder meer Tsjetsjenië en Syrië bleven grotendeels onbestraft. Had het systeem toen gewerkt om Rusland verantwoording te doen afleggen, waren misschien duizenden levens gered - toen en nu. In Oekraïne en elders. In plaats daarvan hebben we meer lijden en verwoesting,” aldus Agnès Callamard.

“Als er één les is die we uit de Russische agressieoorlog moeten trekken voor de toekomst van de wereld, dan is het wel het belang van een doeltreffende en daadkrachtige, op regels gebaseerde internationale orde. Alle staten moeten hun inspanningen opvoeren voor een hernieuwde orde die iedereen, overal, ten goede komt.”

Voor de Palestijnen op de bezette Westelijke Jordaanoever was 2022 een van de dodelijkste jaren sinds de VN in 2006 is begonnen met het systematisch registreren van slachtoffers. Ten minste 151 mensen, onder wie tientallen kinderen, werden vorig jaar gedood door Israëlische troepen. De Israëlische autoriteiten bleven Palestijnen uit hun huizen dwingen. De regering rolt plannen uit om de illegale nederzettingen op de bezette Westelijke Jordaanoever drastisch uit te breiden. In plaats van te eisen dat er een einde komt aan Israëls systeem van apartheid, kozen veel westerse regeringen ervoor om degenen aan te vallen die het aan de kaak stellen.

De Verenigde Staten zijn een uitgesproken criticus geweest van de Russische schendingen in Oekraïne en hebben tienduizenden Oekraïners toegelaten die de oorlog ontvluchtten. Op vlak van hun eigen beleid en praktijken, die geworteld zijn in anti-zwart racisme, hebben zij tussen september 2021 en mei 2022 meer dan 25.000 Haïtianen uitgezet en velen onderworpen aan foltering en andere mishandeling.

De EU-lidstaten openden hun grenzen voor Oekraïners die de Russische agressie ontvluchtten. Ze lieten daarmee zien dat zij als een van de rijkste blokken ter wereld meer dan in staat zijn grote aantallen mensen die veiligheid zoeken, op te vangen en hun toegang te geven tot gezondheidszorg, onderwijs en huisvesting. Veel landen hielden echter hun deuren gesloten voor mensen die op de vlucht waren voor oorlog en onderdrukking in Syrië, Afghanistan en Libië.

“De reacties op de inval van Rusland in Oekraïne lieten zien wat er kan worden gedaan als de politieke wil er is. We zagen wereldwijde veroordelingen, onderzoeken naar misdaden en open grenzen voor vluchtelingen. Deze reactie moet een blauwdruk zijn voor de aanpak van alle ernstige mensenrechtenschendingen”, aldus Agnès Callamard.

De dubbele standaarden van het Westen heeft landen als China aangemoedigd en Egypte en Saoedi-Arabië in staat gesteld kritiek op hun mensenrechtensituatie te ontwijken en te negeren.

Ondanks massale mensenrechtenschendingen, die neerkomen op misdaden tegen de mensheid tegen de Oeigoeren en andere moslimminderheden, ontsnapte Beijing aan internationale veroordeling door de Algemene Vergadering, de Veiligheidsraad en de Mensenrechtenraad van de VN.

De VN-Mensenrechtenraad heeft na de dodelijke protesten een speciale rapporteur voor de mensenrechtensituatie in Rusland en een onderzoeksmechanisme voor Iran ingesteld. Er werd echter ook gestemd om de eigen bevindingen van de VN over mogelijke misdaden tegen de mensheid in Xinjiang, China, niet verder te onderzoeken of zelfs maar te bespreken. Een resolutie over de Filipijnen werd zelfs volledig geschrapt.

“De landen pasten het recht over mensenrechten selectief toe in een onthutsende show van dubbele standaarden. Staten leveren het ene moment kritiek op mensenrechtenschendingen en zien het volgende moment soortgelijke schendingen in andere landen door de vingers. Dit moet stoppen: het is gewetenloos en ondermijnt het weefsel van de universele mensenrechten.”, aldus Agnès Callamard.

“Ook staten die tot nu toe hebben nagelaten hun nek uit te steken, moeten een standpunt innemen tegen mensenrechtenschendingen, waar dan ook. We hebben meer consistente, principiële en ambitieuze actie van alle staten nodig om alle rechten te bevorderen en te beschermen.”

De asielcrisis in België

Ook de mensenrechtensituatie in België komt in het rapport aan bod, met name wat betreft de opvangcrisis van asielzoekers, die de autoriteiten laten voortduren. Door het gebrek aan opvangcapaciteit worden veel mensen gedwongen op straat te leven.

“Al anderhalf jaar lang gedraagt België zich schandalig en creëerde het beleid dakloosheid en ellende voor honderden asielzoekers – waaronder kinderen. Dit is volledig in strijd met de verplichtingen ten aanzien van het recht op asiel en het daarmee samenhangende recht op opvang”, aldus Wies De Graeve, directeur van Amnesty International Vlaanderen.

België is meermaals door nationale rechtbanken veroordeeld om zijn passiviteit. Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft voorlopige maatregelen genomen om ervoor te zorgen dat de bevoegde autoriteiten de nationale vonnissen naleven en asielzoekers onderdak bieden.

“Alsof de infame toestand niet volstond, volharden de autoriteiten in hun nalatigheid en onverantwoordelijkheid en zetten ze de rechtsstaat de wacht aan door duizenden Belgische en Europese gerechtelijke uitspraken zo goed als te negeren.”

Amnesty International stelt ook vast dat de tot nu toe genomen maatregelen ontoereikend zijn gebleken. De maatregelen in het recente federale akkoord over migratie maken evenmin een verbetering van de situatie op korte termijn mogelijk.

“Nu mensen die bescherming zoeken hun toevlucht zoeken in openbare gebouwen en onder dwang worden uitgezet, is het hoog tijd dat België bewijst dat respect voor de mensenrechten voor haar geen hol woord is. Als onze autoriteiten het echt willen, beschikken ze over de nodige middelen om deze kwetsbare mensen op een waardige manier op te vangen en hun verplichtingen na te komen”, aldus Wies De Graeve.

Brute onderdrukking van dissidenten over de hele wereld

In 2022 werden Russische dissidenten aangeklaagd en mediahuizen gesloten, alleen omdat zij melding maakten van de oorlog in Oekraïne. Journalisten werden gevangengezet in Afghanistan, Ethiopië, Myanmar, Rusland, Belarus en tientallen andere landen in de wereld waar conflicten woedden.

In Australië, India, Indonesië en het Verenigd Koninkrijk keurden de autoriteiten nieuwe wetgeving goed die beperkingen oplegt aan demonstraties. Sri Lanka gebruikte noodmaatregelen om massaprotesten tegen de economische crisis te beteugelen. De Britse wet geeft politieagenten ruime bevoegdheden, waaronder de mogelijkheid om "luidruchtige protesten" te verbieden, waardoor de vrijheid van meningsuiting en vreedzame vergadering worden ondermijnd.

Technologie werd tegen velen ingezet om dissidenten het zwijgen op te leggen, openbare bijeenkomsten te voorkomen of te misleiden.

De Iraanse autoriteiten reageerden op de ongekende opstand tegen decennialange onderdrukking met onwettig geweld en gebruik van scherpe munitie, metalen kogeltjes, traangas en geweld. Honderden mensen, waaronder tientallen kinderen, werden gedood.

In december gebruikten de Peruaanse veiligheidstroepen onrechtmatig geweld, vooral tegen de inheemse bevolking en campesinos, om de protesten tijdens de politieke crisis na de afzetting van de voormalige president Castillo de kop in te drukken. Ook journalisten, mensenrechtenactivisten en de politieke oppositie kregen te maken met repressie, onder meer in Zimbabwe en Mozambique.

In reactie op de toenemende bedreigingen van het recht op protest is Amnesty International in 2022 een wereldwijde campagne gestart. Hiermee wil de mensenrechtenorganisatie het hoofd bieden aan de toenemende inspanningen van staten om het fundamentele recht op vrijheid van vreedzame vergadering uit te hollen. Als onderdeel van deze campagne roept de organisatie op tot de goedkeuring van een handelsverdrag (Torture-Free Trade Treaty) dat de productie van en handel in ordehandhavingsmateriaal reguleert en apparatuur die vaak wordt gebruikt voor foltering of andere mishandeling aan banden legt.

Vrouwen zijn de dupe

Wanneer afwijkende meningen worden onderdrukt of mensenrechten niet consequent worden verdedigd, gaat dat vaak ten koste van vrouwenrechten. Het Amerikaanse Hooggerechtshof maakte een einde aan de Grondwettelijke bescherming van het recht op abortus waardoor onder meer het recht op leven, gezondheid, privacy, veiligheid en non-discriminatie voor miljoenen vrouwen, meisjes en mensen die zwanger kunnen worden, in gevaar kwamen. Verschillende Amerikaanse staten hebben ook wetten aangenomen die de toegang tot abortus verbieden of beperken. In Polen werden dan weer activisten vervolgd omdat ze vrouwen hielpen om toegang te krijgen tot abortuspillen.

In Pakistan werd melding gemaakt van verschillende geruchtmakende moorden op vrouwen door familieleden, maar het parlement faalde om wetgeving over huiselijk geweld, die al sinds 2021 in behandeling is, aan te nemen. In India werd geweld tegen Dalit- en Adivasi-vrouwen, naast andere op kaste gebaseerde haatmisdrijven, op straffeloze manier gepleegd. In de Verenigde Staten bleven inheemse vrouwen onevenredig vaak te maken te krijgen met verkrachting en ander seksueel geweld.

In Afghanistan was er een bijzonder zware terugval voor de mensenrechtensituatie voor meisjes en vrouwen. Persoonlijke autonomie, toegang tot onderwijs, werk en openbare ruimten werden door tal van verordeningen van de Taliban aanzienlijk verslechterd. In Iran arresteerde de zogenaamde "moraalpolitie" Mahsa (Zhina) Amini met geweld omdat ze plukjes haar onder haar hoofddoek liet zien. Enkele dagen later stierf ze in hechtenis na geloofwaardige berichten over foltering. Dit leidde tot landelijke protesten waarbij nog veel meer vrouwen en meisjes gewond raakten, werden vastgehouden of gedood.

“Staten blijven erg ver gaan in hun pogingen om de controle te houden over de lichamen, de seksualiteit en het leven van vrouwen en meisjes. Dit laat een vreselijke erfenis van geweld, onderdrukking en belemmerd potentieel na,” aldus Agnès Callamard.

Onvoldoende wereldwijde actie tegen mondiale bedreigingen

Ook in 2022 bleef de wereld lijden onder de gevolgen van de Covid-19-pandemie. Klimaatverandering, gewapende conflicten en economische schokken, onder meer door de Russische agressieoorlog in Oekraïne, maken de risico’s voor mensenrechten nog groter.

Door economische crisissen leeft in Afghanistan 97% van de bevolking in armoede. In Haïti werd meer dan 40% van de bevolking geconfronteerd met acute voedselonzekerheid door de politieke en humanitaire crisis die werd verergerd door wijdverbreid geweld door bendes.

Extreme weersomstandigheden die vaker en feller voorkomen door een snel opwarmende planeet, veroorzaakten honger en ziekte in verschillende landen in Zuid-Azië en Sub Sahara Afrika. In Pakistan en Nigeria, bijvoorbeeld, hadden overstromingen een catastrofale impact op het leven en de bestaansmiddelen van de bevolking en leidden tot een uitbraak van door water overgebrachte ziekten, waarbij honderden doden vielen.

Tegen deze achtergrond slaagden staten er niet in om te handelen in het belang van de hele mensheid om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen aan te pakken. Het falen om de existentiële bedreiging ten aanzien van het leven zoals wij het kennen aan te pakken, was weer een voorbeeld van de zwakte van de huidige multilaterale systemen.

Disfunctionele internationale instellingen moeten worden aangepakt

Het is van cruciaal belang dat de internationale instellingen en systemen ter bescherming van mensenrechten, worden versterkt. De eerste stap is een voldoende financiering van de VN-Mensenrechtenmechanismen, zodat verantwoording kan worden afgelegd, onderzoek mogelijk is en gerechtigheid kan geschieden.

Amnesty International roept ook op tot een hervorming van de VN-Veiligheidsraad: het belangrijkste besluitvormingsorgaan van de VN moet meer stem geven aan situaties en landen die traditioneel genegeerd worden, vooral in het globale zuiden van de wereld: “Ernstige hervormingen van het internationale systeem zijn nodig om de realiteit van vandaag te weerspiegelen. Permanente leden die hun vetorecht blijven gebruiken en hun bevoorrechte positie misbruiken kunnen we niet toestaan. Het gebrek aan transparantie en efficiëntie in het besluitvormingsproces van de Veiligheidsraad zet het hele systeem open voor manipulatie, misbruik en disfunctioneren,” aldus Agnès Callamard.

Tegenover regeringen die mensenrechten naar het achterplan duwen, staat de mensenrechtenbeweging die vooruitgang bewerkstelligde waaruit we nog steeds inspiratie en hoop kunnen putten.

In Colombia hebben de volharding van vrouwenrechtenactivisme en juridische actie bijgedragen aan het besluit van het Grondwettelijk Hof om abortus tijdens de eerste 24 weken van de zwangerschap uit het strafrecht te halen. In Zuid-Sudan werd Magai Matiop Ngong in 2017 ter dood veroordeeld op 15-jarige leeftijd. Hij werd vorig jaar vrijgelaten nadat duizenden mensen uit de hele wereld zijn vrijlating hadden geëist.

De inheemse Maya-milieuactivist Bernardo Caal Xol werd voorwaardelijk vrijgelaten na vier jaar in de gevangenis in Guatemala te hebben doorgebracht op grond van valse beschuldigingen. Kazachstan en Papoea-Nieuw-Guinea hebben de doodstraf afgeschaft. Na jarenlange campagnes van vrouwenbewegingen in Spanje nam het parlement een wet aan die instemming centraal stelt in de juridische definitie van verkrachting.

Ook in België ziet Amnesty belangrijke vooruitgang in 2022, vooral op het gebied van gendergerelateerd geweld. In juni werden nieuwe bepalingen in het strafrecht van kracht over seksueel geweld en verkrachting waardoor het begrip instemming centraal komt te staan. Amnesty is ook positief over de decriminalisering van sekswerk. De Belgische federale overheden openden ook nieuwe opvangcentra voor slachtoffers van seksueel geweld, met als doel tegen eind 2023 tien centra te hebben geopend.

“Gezien de straffeloosheid die er jammer genoeg te vaak is na seksueel geweld, is deze hervorming een lichtpunt voor de slachtoffers en een stap vooruit voor de hele samenleving. De nieuwe zorgcentra zijn essentieel om de best mogelijke begeleiding te bieden en iets waar België verder op in moet zetten”, aldus Wies De Graeve.

“Het is gemakkelijk om je hopeloos te voelen bij wreedheden en misbruik, maar het afgelopen jaar hebben mensen laten zien dat we niet machteloos zijn”, aldus Agnès Callamard.

“We zijn getuige geweest van iconische daden van verzet, waaronder Afghaanse vrouwen die tegen het Taliban-regime marcheerden en Iraanse vrouwen die in het openbaar zonder sluier liepen of hun haar knipten om te protesteren tegen de verplichte sluierwetten. Miljoenen mensen die systematisch zijn onderdrukt door patriarchaat en racisme gingen de straat op om een betere toekomst te eisen. Dat deden ze in voorgaande jaren en dat deden ze opnieuw in 2022. Dit moet de machthebbers eraan herinneren dat wij nooit louter toeschouwers zullen zijn wanneer zij onze waardigheid, gelijkheid en vrijheid aantasten.”

LEES HET RAPPORT