Luiz en Zézé: een Amnesty-verhaal
Elke dag, over de hele wereld, worden de essentiële mensenrechten geschonden van tienduizenden en tienduizenden mensen. Voor hen voeren wij, sympathisanten van Amnesty International, actie. Luiz Basilio Rossi (Sao Paulo, 20 september 1939 – Brasilia, 22 januari 2023) was één van hen. Hij onderging het lot van zovele gewetensgevangenen, van ‘verdwenen personen’, van slachtoffers van foltering, van politieke vluchtelingen, van … Luiz was het allemaal. In het licht van de dagelijkse schendingen van mensenrechten, zou men zijn lijdensweg als slachtoffer bijna ‘banaal’ durven noemen. En toch. Het krachtdadige en hardnekkige optreden van Zézé, de echtgenote van Luiz, veranderde niet alleen het leven van haar ‘verdwenen’ man, het zette het Internationaal Secretariaat (IS) van Amnesty aan tot creativiteit in het bedenken van nieuwe actievormen, waarvan vele slachtoffers van foltering de positieve gevolgen ondervonden en nog steeds vinden. Wat nu volgt is een lang verhaal met vele wendingen, zoals ik het, 45 jaar na de gebeurtenissen, onthouden heb.
In 1973 kreunt Brazilië al jaren onder een hardvochtige militaire dictatuur. De gevangenissen zitten overvol met politieke gevangenen en gewetensgevangenen. Militairen en politie folteren aan de lopende band. Bosjes opposanten ‘verdwijnen’. Executies zijn niet te tellen. En toch zijn er – zoals altijd en overal onder dergelijke omstandigheden - mensen die opstaan om oppositie te voeren. Luiz Basilio Rossi is één van hen. Professor geschiedenis en vakbondsmilitant verzet Luiz zich tegen de onderdrukking. Tot hij in het vizier van de repressie komt en thuis wordt opgepakt. Luiz ‘verdwijnt’, opgeslokt door het repressieapparaat van de Braziliaanse dictatuur. Zézé, moeder van drie jonge kinderen, verpleegster van beroep, gaat op zoek naar sporen van haar man. Aankloppen bij politiekantoren, bij gevangenissen, bij kazernes: het helpt niet. Niemand weet waar Luiz is opgesloten. Zézé alarmeert haar vriendenkring. Met succes. Vrienden van vrienden van vrienden zijn net terug van een reis door Europa. Op straat, in Amsterdam, kregen ze een pamflet toegestopt van een onbekende organisatie die zich bekommert om het lot van gevangen activisten. Zézé aarzelt geen moment. Ze belt het Internationaal Secretariaat van Amnesty International.
Daar zitten de onderzoekers met de handen in het haar. Luiz Basilio Rossi valt niet onder het strikte en beperkte mandaat. In die tijd voert Amnesty uitsluitend actie voor de vrijlating van gewetensgevangenen en voor eerlijke processen. Dossiers opstellen vraagt tot negen maanden. Te lang naar de zin van Zézé. Een eerlijk proces dan? Geen proces in zicht. Over acties tegen foltering is Amnesty volop aan het studeren en discussiëren. Optreden tegen de doodstraf staat niet eens op de agenda. Het IS is machteloos.
Dat is zonder de hardnekkigheid van Zézé gerekend. Zij blijft aandringen. Enkele onderzoekers beginnen actiemogelijkheden te onderzoeken. Hoe het Amnesty-mandaat rijmen met de dwingende urgentie voor Luiz? Geen geval op zich, dat is duidelijk. Na veel wikken en wegen – zo gaat dat meestal bij Amnesty – en onder de aanhoudende druk van Zézé, doktert het IS de techniek van URGENT ACTIONS uit: geen diepgaand onderzoek maar onmiddellijk actie voeren om eventueel folteren te doen stoppen en in elk geval transparantie te eisen. Het werkt. De Braziliaanse autoriteiten worden bedolven onder brieven en telegrammen van Amnestyactivisten. Tussen twee haakjes: dat was een tijd zonder gsm, zonder internet, zonder émail enz.
Internationale solidariteit helpt. De politie neemt Zézé mee naar een gevangenis aan de andere kant van het land. Daar is Luiz opgesloten. Hij leeft dus. Zézé staat oog in oog met Luiz. Een moment van heftige emoties. Maar nu zetten de autoriteiten Zézé onder druk: ze moet Amnesty dwingen te stoppen met actievoeren. Zo niet wordt ook zij opgesloten. Zézé doet wat haar gevraagd wordt. Daarna mag ze terug naar haar kinderen, naar haar huis. Waar ze – Zézé is van geen kleintje vervaard – opnieuw Amnesty telefoneert: vooral niet stoppen is de boodschap: de acties moeten doorgaan. Wat gebeurt. Duizenden brieven stromen toe om zijn vrijlating te vragen. De autoriteiten geven toe. In afwachting van zijn proces wordt Luiz voorwaardelijk vrijgelaten. En bij Amnesty worden de Urgent Acties een sterk actiemiddel. Tot vandaag. Dankzij de hardnekkigheid van een dappere vrouw die vocht voor haar man.
1979: Zézé, Willy Laes en Luiz Basilio Rossi
Eens vrij, kiezen Zézé en Luiz het zekere voor het onzekere. Luiz kent mensen in de universiteitsstad Leuven. De familie Rossi vlucht naar België. In Leuven animeer ik al enige tijd een “werkgroep Amnesty International”. Het IS verwittigt mij van hun komst. Zo leer ik Luiz en Zézé kennen. We worden vrienden. Wij helpen hen waar nodig. Zij staan steeds klaar om ons te helpen. Luiz is een intellectueel én een man van de actie. En een militant met ervaring. Met hem schuim ik Vlaanderen af om mensenrechten op de kaart te zetten en om Amnesty te promoten. De indringende getuigenis van Luiz raakt velen. Wanneer, in het begin van de jaren tachtig, het militaire regime in Brazilië op apegapen ligt, verhuist de familie Rossi terug naar haar vaderland. Daar moet de strijd voor democratie, tegen armoede, voor mensenrechten gestreden worden. Luiz en Zézé zijn er de mensen niet naar om dat vanaf de zijlijn te aanschouwen. In het hart van de strijd, daar is hun plaats. Al die tijd houden wij contact. Tot Luiz drie weken geleden mij een bericht stuurt, waaruit ik afleid dat hij zijn strijd voor het leven aan het verliezen is. Luiz sterft op 22 januari 2023. Na een rijk en militant leven.
Zézé: ‘une grande dame’. Luiz: een ‘seigneur’.
Willy Laes, voorzitter AI Vlaanderen 1978- 1984
30 januari 2023
