Europa: Stop het terugsturen van mensen uit de Noordelijke Kaukasus naar Rusland, waar ze het risico lopen gefolterd en mishandeld te worden

Vluchtelingen, asielzoekers en andere mensen uit de Noordelijke Kaukasus die teruggestuurd worden naar de Russische Federatie lopen daar het risico op foltering en andere mishandeling. Ze riskeren ook te worden gedwongen om mee te vechten in de Russische agressie-oorlog in Oekraïne. Europese staten moeten onmiddellijk stoppen met pogingen om deze mensen naar Rusland te deporteren of uit te leveren. Dat zegt Amnesty International in een nieuw onderzoek dat vandaag is gepubliceerd.

De briefing ‘Europa: The point of no return’ stelt vast dat autoriteiten in onder andere Kroatië, Frankrijk, Duitsland, Polen en Roemenië hebben geprobeerd asielzoekers uit te leveren of te deporteren die waren gevlucht voor vervolging in de Noordelijke Kaukasus. Hierdoor werd hun het recht op internationale bescherming ontzegd toen ze asiel aanvroegen in Europese landen. Vanwege hun religieuze en etnische identiteit - de meerderheid van de mensen uit de regio is moslim en bestaat onder andere uit Tsjetsjenen, Dagestanen en Ingoesjen zijn hele gemeenschappen bestempeld als 'gevaarlijke extremisten' die een existentiële bedreiging vormen voor de nationale veiligheid. Hiermee werd hun terugkeer naar een regio waar hun rechten echt in gevaar zijn, zogenaamd gerechtvaardigd.

“Het is schandalig dat, ondanks de beweringen dat alle juridische samenwerking met Rusland is bevroren na de grootschalige invasie van Oekraïne, verschillende Europese landen dreigen om mensen die zijn gevlucht voor vervolging in de Russische Noordelijke Kaukasus terug te sturen naar de plaats waar deze misstanden hebben plaatsgevonden. Europese landen moeten erkennen dat veel mensen met een dergelijke achtergrond bij hun terugkeer te maken zullen krijgen met arrestatie of ontvoering, foltering, andere mishandeling of gedwongen dienstplicht”, zegt Nils Muiznieks, directeur van het regionale kantoor van Amnesty International in Europa.

“De situatie van mensen die de Noordelijke Kaukasus zijn ontvlucht, is nog dramatischer geworden door de verdere verslechtering van de mensenrechtenbescherming in Rusland sinds de invasie van Oekraïne. In eigen land worden ze vervolgd door foltering, willekeurige opsluiting en gedwongen verdwijning, zonder enige verantwoordingsplicht. In Europa worden ze van oudsher gestigmatiseerd en zijn ze een doelwit voor deportatie of uitlevering.”

Erbarmelijke mensenrechtensituatie in Noord-Kaukasus

De mensenrechtensituatie in de Noordelijke Kaukasus is erbarmelijk, vooral in Tsjetsjenië. Iedereen die zich kritisch uitlaat, zich inzet voor mensenrechtenactivisme of wordt gezien als lid van de LGBTI+-gemeenschap loopt het risico doelwit te worden, net als hun vrienden en familieleden.

Sinds het begin van de grootschalige invasie van Oekraïne is de reeds problematische mensenrechtensituatie in Rusland aanzienlijk verslechterd. Het risico op foltering en andere mishandeling - wijdverspreid in detentiecentra vóór de invasie - is toegenomen en er zijn geloofwaardige berichten dat etnische minderheden in Rusland onevenredig vaak worden gemobiliseerd in het leger. Degenen die de mobilisatie weigeren of proberen te ontvluchten riskeren ernstige mensenrechtenschendingen.

Een Tsjetsjeense asielzoeker vertelde Amnesty International: “Mensen worden van straat geplukt en je hebt twee opties: of je gaat voor 10 jaar de gevangenis in of je gaat vechten. Gevangenis in Tsjetsjenië... het is alsof je niet meer bestaat. Maar misschien kom je er na 10 jaar weer uit. Het is waarschijnlijk beter dan gemobiliseerd te worden, te vechten en te sterven.”

De terugtrekking van Rusland uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en het harde optreden tegen onafhankelijk toezicht op de mensenrechten in het land hebben het risico op mensenrechtenschendingen drastisch vergroot en de slachtoffers een belangrijk middel ontnomen om de daders ter verantwoording te roepen.

Veel mensen uit de Noordelijke Kaukasus die de nijpende situatie in eigen land zijn ontvlucht, lopen nu het risico te worden uitgezet, uitgeleverd of gedeporteerd door Europese landen, wat een schending zou betekenen van het principe van non-refoulement.

De Europese staten die deze mensen dreigen terug te sturen naar Rusland doen dat in een context van discriminatie en stigmatisering van mensen uit de Noordelijke Kaukasus, die voor het grootste deel moslim zijn. Dit is nog meer het geval sinds de Israëlische bombardementen op Gaza en de steeds gewelddadigere aanvallen, arrestaties en moorden op de Westelijke Jordaanoever sedert de Hamas-aanvallen van 7 oktober op het zuiden van Israël.

Iemand gedwongen overbrengen naar een plek waar die persoon een reëel risico loopt op foltering of andere mishandeling is ten strengste verboden door het internationaal recht (dit is het zogenaamde non-refoulement principe) - in alle omstandigheden. Ook nationale veiligheid is geen reden voor uitzonderingen. De wettelijke basis voor overdrachten naar Rusland is bovendien vaak vaag of misleidend, inclusief het gebruik van geheim bewijsmateriaal van veiligheidsdiensten en ongegronde beschuldigingen uit Rusland zelf, in het bijzonder in de vorm van Interpol “red notices” (dit is een verzoek aan politiediensten wereldwijd om een persoon op te sporen en voorlopig te arresteren in afwachting van uitlevering, overlevering of een gelijkaardige juridische actie). Rusland heeft dergelijke berichten gebruikt om politieke tegenstanders, dissidenten, mensenrechtenactivisten, journalisten en hun familieleden en medewerkers aan te vallen.

Sommige Europese staten aanvaarden ook inherent onbetrouwbare “diplomatieke garanties” tegen foltering van de Russische autoriteiten om de terugkeer van mensen uit de Noordelijke Kaukasus te rechtvaardigen. Afkomstig uit Rusland, waar foltering endemisch is en het strafrechtsysteem regelmatig misbruikt wordt, zijn zulke “garanties” slechts een poging om de absolute verplichting van een staat te omzeilen om een persoon niet uit te sturen naar een plaats waar hij het risico loopt op ernstige mensenrechtenschendingen.

Uitzettingsrisico vanuit Europese landen

Het uitzettingsrisico vanuit Frankrijk naar Rusland is aanzienlijk toegenomen na de fatale steekpartij op een leerkracht in Arras door een man uit de Noord-Kaukasus op 13 oktober 2023. In de dagen na de aanslag in Arras riep president Macron op tot een “meedogenloze” aanpak van wat hij “extremisme” noemde, met een “speciale aanpak van jonge mannen tussen de 16 en 25 jaar uit de Kaukasus”. De president gaf ook zijn minister van Binnenlandse Zaken, Gérald Darmanin, toestemming om met de Russische autoriteiten in gesprek te gaan over het gedwongen overbrengen van mensen naar Rusland. Naar verluidt zijn er plannen gemaakt om tot 11 personen uit te zetten naar Rusland.

Frankrijk werkt al lang samen met Rusland bij de deportatie van Tsjetsjenen die ervan worden verdacht "extremisten" te zijn. In februari 2022 overleed Daoud Muradov in detentie onder verdachte omstandigheden. Hij was een jonge Tsjetsjeen die door Frankrijk naar Rusland was gedeporteerd, ondanks duidelijke aanwijzingen dat hij het risico liep op foltering of andere mishandeling. De Franse autoriteiten hadden hem niet alleen uitgezet, maar ook de details van zijn asielaanvraag aan de Russische autoriteiten overhandigd, met de persoonlijke gegevens van degenen die hem hadden geholpen te vluchten en van leden van zijn familie.

Frankrijk is niet de enige Europese regering die bereid is om mensen naar Rusland te sturen in strijd met het principe van non-refoulement - het absolute verbod om mensen naar een plaats te sturen waar ze het risico lopen op dergelijke ernstige mishandeling.

In Roemenië hielden de nationale autoriteiten in maart 2022 de Tsjetsjeense asielzoekster Amina Gerikhanova vast omdat ze een bedreiging zou vormen voor de nationale veiligheid. Ze was haar huis in Oekraïne ontvlucht in de nasleep van de Russische invasie in februari 2022. De Roemeense grenswachten scheidden haar van haar jonge zoon en hielden haar vast in afwachting van haar uitlevering op basis van een Russische Interpol red notice. Haar uitlevering aan Rusland werd pas gestopt na een massale publieke verontwaardiging en het opleggen van voorlopige maatregelen door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Roemenië verleende haar uiteindelijk asiel.

Magomed Zubagirov ontvluchtte in 2017 de vervolging in zijn geboorteland Dagestan. Hij vestigde zich met zijn vrouw in Oekraïne, maar moest in maart 2022 opnieuw vluchten toen de grootschalige Russische invasie zich ontvouwde. Ondanks zijn verzoek om asiel aan de grens tussen Polen en Oekraïne, weigerden de Poolse autoriteiten hem de toegang op basis van een Interpol red notice afkomstig uit Rusland, en werd hij daarheen gedeporteerd.

Amnesty’s oproep

“Jarenlang hebben Europese regeringen en instellingen de ernstige risico's genegeerd of gebagatelliseerd voor iedereen die terugkeerde naar de Noordelijke Kaukasus. Die risico's zijn nu nog acuter en het is gewetenloos om het voorwendsel van verhoogde spanningen in het Midden-Oosten te gebruiken om de terugkeer van asielzoekers te rechtvaardigen,” aldus Nils Muiznieks.

Europese regeringen moeten onmiddellijk elke gedwongen overbrenging naar Rusland stopzetten van mensen die het risico lopen op foltering of andere mensenrechtenschendingen en erkennen dat dergelijke risico's aanzienlijk hoger zijn voor personen uit de Noordelijke Kaukasus.

Mensen in Europa moeten een eerlijke beoordeling krijgen van hun beschermingsbehoeften in het licht van de slechte mensenrechtensituatie in de Russische Federatie en de voortdurende oorlog in Oekraïne.