Amnesty leest: Wijvenwereld

We denken vaak dat vrouwenrechten in de middeleeuwen onbestaande waren. Maar dat is niet jouw conclusie?

Ons boek Wijvenwereld toont dat het er in de middeleeuwen nog lang niet zo slecht aan toe ging als het cliché doet vermoeden. De middeleeuwen hebben een erg slechte reputatie vandaag: het zou een barbaarse periode zijn, vol geweld, vuiligheid en rechteloosheid. Dat beeld over de middeleeuwen heeft weinig te maken met hoe het er werkelijk aan toeging. Het komt vooral uit latere periodes die zich wilden afzetten tegen de middeleeuwen, zoals de renaissance en de verlichting.

Dat de ‘duistere’ middeleeuwen dus een rampzalige periode voor vrouwen waren, verdient enige nuance. Toegegeven, het was een door en door patriarchale periode waarin van gendergelijkheid absoluut geen sprake was (en dat zou nog lang zo blijven). Toch maakten vrouwen heel zichtbaar deel uit van het publieke leven. Voor ons boek onderzochten we historische bronnen die tonen hoe vrouwen een eigen zaak uitbaatten, protesteerden tegen bestuurders, samenwerkten met hun echtgenoot en wegliepen met hun lief om te trouwen. Middeleeuwse vrouwen mogen we dus niet wegzetten als passieve jonkvrouwen in een toren of brave huismoeders die enkel binnenshuis een betekenisvolle rol konden spelen.

Welke rechten hadden middeleeuwse vrouwen dan zoal?

Het is moeilijk te spreken over dé vrouw in dé middeleeuwen, tenslotte een periode van 1000 jaar. In ons boek kijken we vooral naar gewone stadsvrouwen in de late middeleeuwen (ruwweg de periode van 1200 tot 1500). De middenklasse van toen, zeg maar, en dus geen vrouwen van adel of vrouwen die in kloosters leefden.

In de steden in onze regio’s hadden vrouwen een aantal rechten die verklaren waarom ze zichtbaar waren op marktpleinen en in straten. Zo gold er gelijk erfrecht voor zonen en dochters: ieder kreeg een gelijk deel. Dat is erg belangrijk, want zo kwamen vrouwen in het bezit van goederen en kapitaal, dat ze ook gingen beheren en investeren.

Tijdens het huwelijk was er ook een vorm van bescherming voor vrouwen, want men trouwde met een ‘gemeenschap van roerende goederen en aanwinsten’ (zoals lang in voege was in België). Een vrouw bleef zo bezitter van haar eigen goederen tijdens het huwelijk, wat haar beschermde tegen wanbeheer door haar echtgenoot. Weliswaar stond een vrouw onder voogdij tijdens haar huwelijk – wat betekent dat ze geen contracten kon afsluiten zonder de aanwezigheid of toestemming van haar man. Maar dat is allesbehalve middeleeuws te noemen: die wet werd pas afgeschaft in België in 1958. Bovendien bestonden er tal van achterpoortjes en uitzonderingen op die voogdijregel, bijvoorbeeld voor vrouwen die een eigen handelszaak hadden.

Tot slot kon men scheiden van tafel en bed; geen volledige scheiding (want een huwelijk was een religieus sacrament, en dus onverbreekbaar), maar de goederen van het echtpaar werden gelijk verdeeld en ze konden apart gaan leven. De rechten van vrouwen waren redelijk goed beschermd bij zo’n scheiding, en dat is belangrijk; het gaf vrouwen een uitweg bij misbruik of huiselijk geweld.

Was het gevaarlijk voor vrouwen om meer rechten op te eisen?

Dat deden vrouwen eigenlijk niet, of toch niet een collectief opeisen van ‘vrouwenrechten’. In de middeleeuwen nam iedereen het voor vanzelfsprekend dat man en vrouw fundamenteel anders waren gemaakt bij de schepping en elk hun eigen taken en rechten hadden in de wereld. Die wereldordening werd niet in vraag gesteld. We komen dus geen vrouwen tegen die collectief protesteren voor ‘vrouwenrechten’. Vrouwen waren eerder solidair met de sociale groep waartoe ze behoorden.

Zo komen we wel vrouwen tegen die, samen met mannen uit hun sociale groep, opkwamen voor politieke vertegenwoordiging of inspraak, of wantoestanden aanklaagden bij het stadsbestuur. Dat was uiteraard wel gevaarlijk, want in opstand komen of de macht van stadsbestuurders in vraag stellen, was strafbaar.

Ben je tijdens je onderzoek op een activiste gestoten die we bij Amnesty zeker moeten kennen?

Een vrouw die het absoluut verdient om herinnerd te worden, is Christine de Pizan. Zij was de dochter van de astroloog van de Franse koning en had dankzij haar vader een goede opleiding genoten. Ze werd jong weduwe, al op haar 25e, en legde zich vanaf dan toe op schrijven. Ze was een getalenteerd en gevierd auteur in haar tijd, haar werken werden besteld door koningen en hertogen.

In haar bekendste werk, la Cité des Dames (vertaald in het Nederlands in 1475 als De stede der vrauwen) bepleit Christine de deugden en het belang van vrouwen voor de geschiedenis en de samenleving. Het was een reactie tegen een erg misogyne tekst, de Roman de la Rose van Jean de Meun, die zeer populair was in haar tijd. Als reactie daarop benadrukte Christine dat vrouwen altijd al belangrijke bijdragen aan de samenleving hebben geleverd en daarvoor gewaardeerd moeten worden. Dat doet ze door een metaforische ‘stad’ te bouwen, waarvan elke ‘steen’ bestaat uit het verhaal van een bekende vrouw. Ze ijverde er ook voor dat vrouwen, net zoals mannen, toegang tot een gedegen opleiding konden krijgen. Hogere opleidingen in universiteiten waren namelijk enkel toegankelijk voor mannen.

Ze wordt wel eens een middeleeuwse feminist genoemd, maar dat is anachronistisch: feminisme bestond niet in de middeleeuwen. Ook Christine vertrekt vanuit de idee dat mannen en vrouwen elk hun eigen taak en rol toebedeeld kregen in de schepping en stelt niet in vraag dat vrouwen onder voogdij van hun man staan. Maar volgens haar verdient de rol van vrouwen evenzeer waardering.

Je stelt dat de duistere tijden voor vrouwen pas na de middeleeuwen begonnen. Denk je dat we in de toekomst nog zo’n terugval in gendergelijkheid zullen zien?

Ik denk niet dat we stellen dat de ‘duistere tijden’ voor vrouwen pas na de middeleeuwen volgden, wel dat er op het einde van de 15e en in de 16e eeuw in het huidige Vlaanderen een inkrimping van hun mogelijkheden plaatsvond, vooral juridisch en economisch. Zo kregen vrouwen het veel moeilijker op de arbeidsmarkt. Dat houdt volgens ons een belangrijk les in: de geschiedenis kende afwisselend periodes waarin vrouwen meer kansen kregen en periodes waarin ze teruggedrongen werden naar de private sfeer en naar de uithoeken van de samenleving. Vooral in tijden van economische moeilijkheden en maatschappelijke spanningen kon de positie van de vrouw onder druk komen te staan, net zoals dat voor andere stedelingen met minder rechten het geval was (migranten en joden, bijvoorbeeld). Dat vrouwen vandaag in België betere rechten hebben – al blijft er nog veel werk aan de winkel - is dus allerminst het resultaat van een lineaire en gestage evolutie door de geschiedenis.

Wat de laatste vraag betreft, kan ik geen ‘wetenschappelijk’ antwoord bieden – als historicus probeer ik het verleden te begrijpen, niet de toekomst te voorspellen. Maar persoonlijk zijn er voor mij zeker evoluties waar ik me zorgen over maak. Sowieso is er wereldwijd nog enorme genderongelijkheid, en bovendien winnen de laatste jaren misogyne stemmen aan macht. Het is belangrijk om waakzaam te blijven, zeker in tijden van politieke en economische onzekerheid. Ik denk bijvoorbeeld aan de opmars van radicaal rechtse partijen in Europa, die pleiten voor ‘traditionele gezinswaarden’ en daarmee de rechten van vrouwen en seksuele minderheden aantasten. Of aan hoe de huidige Amerikaanse president en zijn regering in hun ontwikkelingsbeleid abortus voor vrouwen moeilijker hebben gemaakt, en op VN-niveau een erg conservatieve visie op gender en seksualiteit voorstaan.

Wijvenwereld: vrouwen in de middeleeuwse stad

Jelle Haemers, Andrea Bardyn, Chanelle Delameillieure (red.)

Uitgeverij Vrijdag, 2019

271 p