Oekraïne: voor gerechtigheid moeten rechten van slachtoffers centraal komen te staan

Op 24 februari 2022 lanceerden Russische strijdkrachten een grootschalige invasie in Oekraïne, die Amnesty International veroordeelde als “een daad van agressie en een mensenrechtenramp”. Sindsdien hebben de Russische strijdkrachten oorlogsmisdaden en andere schendingen van het internationaal humanitair recht begaan, waaronder onwettige executies, dodelijke aanvallen op civiele infrastructuur en schuilplaatsen, deportaties en gedwongen overplaatsingen van burgers, en onwettige en grootschalige moordaanslagen door beschietingen van steden.



Een jaar later duurt de Russische invasie voort en de volledige omvang van de in Oekraïne gepleegde misdaden is onbekend. De eisen van slachtoffers en overlevenden voor gerechtigheid en hun rechten moeten prioriteit krijgen. De internationale gemeenschap heeft de uitdrukkelijke plicht om degenen die verantwoordelijk zijn voor misdaden volgens het internationaal recht duidelijk te maken dat verantwoording en gerechtigheid het zullen winnen van straffeloosheid.



“Het lijkt erop dat de Russische strijdkrachten hun offensief in Oekraïne opvoeren. Daarom is vastberadenheid om alle daders van mensenrechtenschendingen en oorlogsmisdaden ter verantwoording te roepen, urgenter dan ooit”, aldus Agnès Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International.



Sinds het begin van het conflict heeft Amnesty International oorlogsmisdaden gedocumenteerd, onder meer het aanvallen van kritieke burgerinfrastructuur en het blokkeren van hulp aan burgers. Burgers in door het conflict getroffen gebieden worden voortdurend aangevallen en zijn vaak afgesloten van water, elektriciteit en verwarming. Veel mensen die in door Rusland bezette gebieden wonen, hebben dringend humanitaire hulp of medische zorg nodig, maar mogen niet naar de door de Oekraïense regering gecontroleerde gebieden reizen.



“De Oekraïense bevolking heeft de afgelopen 12 maanden onvoorstelbaar geleden onder deze agressieoorlog. Laten we duidelijk zijn: Vladimir Poetin en zijn strijdkrachten hebben bloed aan hun handen. Overlevenden verdienen gerechtigheid en herstelbetalingen voor alles wat zij hebben doorstaan. De internationale gemeenschap moet volhardend zijn om dit tot het einde door te zetten, zodat gerechtigheid geschiedt. Na een jaar is het duidelijk dat er meer moet worden gedaan.”



Er zijn tienduizenden rechtszaken over oorlogsmisdaden aangespannen, waaronder seksuele en gendergerelateerde misdrijven. Het aantal slachtoffers van het lopende conflict zal echter nog veel hoger liggen.

Rechten en noden van de slachtoffers

“In de nasleep van dit conflict zijn talloze mensen herleid tot zogenaamde collateral damage. Wanneer een mortier inslaat, scheurt het niet alleen door vlees, maar ook door bestaansmiddelen, vernietigt het kritieke infrastructuur en laat het velen in de puinhopen van hun vroegere leven achter”, aldus Agnès Callamard.



De onmiddellijke reactie op het conflict was bemoedigend, met onder meer een aantal onderzoeken op internationaal en nationaal niveau naar misdaden volgens internationaal recht die in Oekraïne zijn begaan. Echte gerechtigheid kan er slechts komen als die betekenisvol is voor de slachtoffers en ook herstelbetalingen voor hen omvat. Dat is enkel mogelijk als de internationale gemeenschap bestaande mechanismes krachtig en duurzaam ondersteunt.



Er moet bovendien worden nagedacht over nieuwe nationale en internationale mechanismen. Een goed voorbeeld is het welkome besluit van de VN-Mensenrechtenraad om in maart 2022 een onafhankelijke onderzoekscommissie in te stellen. Dit soort van initiatieven kan het gerechtelijke antwoord op het enorme aantal gevallen van oorlogsmisdaden op belangrijke manier ondersteunen. Ze kunnen ook een versterking betekenen voor het justitieel omgaan met het misdrijf van agressie – wat niet door het Internationaal Strafhof kan worden onderzocht.



“We moeten er niet alleen voor zorgen dat de juiste mechanismen aanwezig zijn, maar ook dat de personen die verantwoordelijk zijn voor misdaden volgens het internationaal recht voor de rechter worden gebracht en de gevolgen van hun verwerpelijke acties onder ogen zien. Dit betekent dat ook de verantwoordelijkheid van militaire en civiele leiders voor oorlogsmisdaden en het misdrijf agressie moet worden onderzocht”, aldus Agnès Callamard.



Het opbouwen van dergelijke zaken kan ingewikkeld zijn, maar het is absoluut noodzakelijk dat bij onderzoeken niet alleen de directe daders in aanmerking worden genomen, maar ook degenen die hogerop in de hiërarchie staan. Alle rechtszaken die worden gehouden moeten voldoen aan internationale normen op het gebied van mensenrechten en het recht op een eerlijk proces. Overlevenden moeten bij zo’n processen nauw worden betrokken en er moet rekening gehouden worden met hun behoeften.

Duurzame inzet en coördinatie is de enige weg vooruit

Nauwe samenwerking tussen betrokken instellingen en instanties is cruciaal. Inzichten moeten worden gedeeld, strategieën gecoördineerd en lacunes in expertise en capaciteit weggewerkt.



De internationale gemeenschap moet eerlijke, doeltreffende en onpartijdige onderzoeken steunen. Verder moeten staten er bij Oekraïne op aandringen het Statuut van Rome te ratificeren, waardoor het nationale recht in overeenstemming wordt gebracht met de internationale rechtsnormen inzake internationale rechtspraak, en de samenwerking met het Internationaal Strafhof te versterken. Landen moeten ook nagaan hoe hun bepalingen rond universele jurisdictie kunnen worden ingezet om bij te dragen tot gerechtigheid.

Nood aan humanitaire hulp

Bij het bieden van steun moet de internationale gemeenschap de specifieke behoeften van risicogroepen - zoals vrouwen, ouderen, mensen met een handicap en kinderen - in kaart brengen. Ze moet ook erkennen dat veel Oekraïners, waaronder kinderen, naar Rusland zijn gedeporteerd of onder dwang zijn overgebracht naar door Rusland bezette gebieden, en niet veilig naar huis kunnen terugkeren. Deze bijzondere groepen moeten prioriteit krijgen en alle humanitaire hulp aan hen moet worden afgestemd op hun specifieke behoeften.



Samenwerking met Oekraïense organisaties zal ook essentieel zijn bij het vaststellen van de prioriteiten voor de behoeften van de slachtoffers en de praktische toepassing van humanitaire hulp. De internationale gemeenschap moet ervoor zorgen dat deze samenwerking op transparante, doeltreffende en slachtoffergevoelige wijze verloopt in alle processen die gericht zijn op humanitaire hulp, herstel, gerechtigheid en herstelbetalingen.



“Erkenning van de immense fysieke, psychologische en economische schade die burgers in Oekraïne het afgelopen jaar is toegebracht, is cruciaal om gerechtigheid en herstelbetalingen te bewerkstelligen voor de overlevenden en slachtoffers van de Russische agressie in Oekraïne”, aldus Agnès Callamard.

Oproepen tot verantwoording

Sinds 2014 strijdt Amnesty International tegen straffeloosheid in Oekraïne en documenteert de organisatie oorlogsmisdaden en andere schendingen van het internationaal humanitair recht. Al het materiaal dat Amnesty International tot nu toe heeft gepubliceerd is hier te vinden.