Vrede en gerechtigheid sluiten elkaar niet uit

Al zeven jaar lang jaagt Moreno-Ocampo op de verantwoordelijken voor de meest ernstige mensenrechtenschendingen waarbij hij de band tussen vrede en gerechtigheid tracht te vrijwaren.

Amnesty: Het Internationaal Strafhof is nu meer dan zeven jaar actief. Wat is volgens u de grootste verwezenlijking van het Hof? En wat was haar grootste uitdaging?
Dr. Luis Moreno-Ocampo: “Voor ik hem aannam, raadden vrienden mij aan om de job van hoofdaanklager vriendelijk te weigeren. Ze dachten dat ik de volgende negen jaar met mijn vingers zou zitten draaien in Den Haag... Niets was minder waar. Mijn eerste grote uitdaging: aantonen dat het Statuut van Rome meer was dan een blaadje papier. Dat we criminelen die op grote schaal misdaden begaan écht gingen opsporen en vervolgen.

Het Statuut van Rome geeft mij het mandaat om de verantwoordelijken voor de ergste wreedheden in de wereld, en het gaat dan om genocide, misdaden tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden, op te sporen en te vervolgen. Meestal worden die misdaden begaan tijdens conflicten, waar slachtoffers dringend nood hebben aan bescherming.

Eerst zochten we uit hoe we de onderzoeken zouden starten, op welke basis we zaken gingen selecteren en op welke manier we bewijzen gingen voorleggen. We bekeken ook de samenwerking met de Verenigde Naties en nationale instanties. We moeten onze onderzoeken immers altijd volledig onafhankelijk kunnen voeren. We analyseerden proactief informatie over misdrijven en uiteindelijk selecteerden we de Democratische Republiek Congo (DRC), Oeganda en Colombia als de meest ernstige situaties onder onze bevoegdheid. In de DRC en Oeganda had de nationale overheid geen juridische procedures ingesteld; in Colombia was dat wel zo. Dus selecteerde ik de DRC en Oeganda. Vervolgens verwezen de presidenten van beide landen de situatie door naar ons. Een paar maanden later verwees de VN Veiligheidsraad ook de situatie in Darfoer door naar mijn bureau. In minder dan twee jaar tijd hadden we dus drie situaties om verder te onderzoeken. Dat op zich was al een verwezenlijking voor iedereen betrokken bij het Statuut van Rome.

Een tweede grote uitdaging zit hem in het voeren van onderzoek in conflictsituaties. In Darfoer bijvoorbeeld werden we geconfronteerd met talrijke logistieke problemen. We geraakten eerst niet tot in het gebied waar de misdaden plaatsvonden. De getuigen moesten we benaderen zonder hun veiligheid in gevaar te brengen. Daarom zorgden we voor veilige locaties waar we hen konden interviewen en voor veilig vervoer. Dit alles moest gebeuren zonder de aandacht te vestigen op wat we eigenlijk aan het doen waren. We trokken zelfs de eventuele relaties van chauffeurs en hoteleigenaars met verdachten na. En dan was er het probleem van het communiceren met de getuigen. Het kwam erop aan tolken te vinden die overweg konden met het vaak complexe juridisch taalgebruik. De veiligheid van getuigen is de hoogste prioriteit van mijn bureau. Gedurende de zeven jaar dat de onderzoeken nu lopen is nog geen enkele getuige aangevallen, gewond geraakt of vermoord. We streven er naar diezelfde bescherming ook uit te breiden naar tussenpersonen en andere personen die wegens hun betrokkenheid gevaar lopen.

Een derde en erg grote uitdaging blijft ook het uitvoeren van de arrestatiebevelen. We richten ons op mensen uit de hoogste rangen, waarmee we het ons zeker niet makkelijk maken. In de DRC kregen we eerst Lubanga te pakken, vervolgens Katanga, beiden belangrijke leiders van rebellengroeperingen. Daarna werden ook Ngudjolo en Bemba gearresteerd. Nu worden er dus vier rebellenleiders berecht (nvdr: bij het schrijven van dit artikel is het proces van Bemba nog niet begonnen). Dat is een zeer grote verwezenlijking. De beklaagden worden immers vaak beschermd door regeringen, legers of milities. Hun arrestatie is een boodschap voor daders wereldwijd dat de misdaden en wreedheden die ze begaan niet onbestraft blijven. Deze boodschap is ook nodig om wreedheden in de toekomst te voorkomen. Mijn bureau heeft richtlijnen uitgevaardigd om ervoor te zorgen dat iedereen die het voorwerp uitmaakt van een arrestatiebevel in het nauw gedreven en uiteindelijk gevat wordt.

Vrede en gerechtigheid deel van zelfde oplossing

De uitdagingen waar we voor staan in onze dagdagelijkse activiteiten zijn te talrijk om hier in detail te bespreken. Wel wil ik kort nog het evenwicht tussen vrede en gerechtigheid aanhalen, en de uitdaging die daaraan verbonden is. Internationale gerechtigheid, nationale gerechtigheid, de zoektocht naar de waarheid en vredesonderhandelingen kunnen en moeten hand in hand gaan. Dat is wat we willen bereiken in Oeganda, Darfoer, Kenia, Guinea en Ivoorkust. In die landen heeft het dreigen met vervolging een rol gespeeld bij het onder controle houden van de situatie.

De zoektocht naar gerechtigheid en vrede zijn geen verschillende manieren om eenzelfde doel te bereiken. Samen maken ze deel uit van één en dezelfde oplossing.”

U bent de eerste aanklager van het Internationaal Strafhof en moest uw bureau vanaf nul opstarten. Was dit een kans voor u of eerder een extra uitdaging?
Moreno-Ocampo: “Het was een uitzonderlijke eer en gelegenheid voor mij om erbij te zijn van bij het prille begin, om betrokken te zijn bij het opstarten van het bureau en om de allereerste aanklager te zijn van dit Hof. Toen ik in juni 2003 in Den Haag aankwam, kwam ik in een leeg gebouw terecht en had ik zes medewerkers. Maar ik beschikte over een krachtig instrument: het Statuut van Rome. Deze gedetailleerde en volledige tekst bevat duidelijke definities en omschrijvingen van de procedures die moeten gevolgd worden. De tekst hielp me enorm bij de uitbouw van dit bureau. Het bureau van de aanklager is nu een volledig functionerend orgaan van het Hof met een wereldwijd netwerk van partners, met meer dan 60 onderzoekers en analysten, met 39 advocaten en met meer dan 80 ondersteunende personeels leden.

Een systeem van internationale gerechtigheid

Op dit moment worden vier situaties onderzocht. Daarnaast maken een aantal situaties in o.a. Kenia, Afghanistan, Georgië, Guinea, Colombia en Palestina het voorwerp uit van een voorafgaand onderzoek. Veertien personen werden tot nu toe in staat van beschuldiging gesteld en vijf mensen werden in hechtenis genomen. Voor drie van de vier personen die worden beschuldigd van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid in de DRC zijn de processen nu begonnen. Vijf zaken bevinden zich nu in de fase vlak vóór de procesvoering. Sinds juli 2002 ontvingen wij meer dan 8500 berichten uit meer dan 132 landen. Het Statuut van Rome werd geratificeerd door 110 staten. Al deze staten willen samen wreedheden op grote schaal vermijden in de toekomst. Dit is de echt grote verwezenlijking van het Hof.

We hebben meer dan alleen een Hof gecreëerd in Den Haag. We hebben een systeem van internationale gerechtigheid gecreëerd waaraan staten en vertegenwoordigers uit het middenveld samen een bijdrage leveren.”

Vorig jaar vaardigde het Hof voor het eerst een arrestatiebevel uit tegen een zittend staatshoofd – de Soedanese president Omar al-Bashir – voor misdaden tegens de menselijkheid en oorlogsmisdaden in Darfoer. Sommige regeringen hadden kritiek op deze stap en verklaarden al-Bashir niet te zullen arresteren. Denkt u dat hij uiteindelijk zal worden overgedragen aan het Hof?
Moreno-Ocampo: “Zoals ik al eerder gezegd heb, Mr. Bashir zal voor de rechter verschijnen in Den Haag. Of hij nu vandaag wordt gearresteerd, of binnen twee maanden, of binnen twee jaar, hij zal berecht worden. Op het moment dat ze de situatie in Darfoer naar ons doorverwezen, hebben de leden van VN Veiligheidsraad hun steun voor internationale gerechtigheid duidelijk gemaakt. Op dat moment erkende de Veiligheidsraad dat vrede en gerechtigheid hand in hand moesten gaan in Darfoer, en dat een oplossing op lange termijn onmogelijk is als er geen einde komt aan de straffeloosheid die er nu heerst.

Er werd een arrestatiebevel uitgevaardigd en Soedan moet dit uitvoeren. Verdragspartijen waaronder Zuid-Afrika, Oeganda en Nigeria hebben duidelijk gemaakt aan president Bashir dat zij hun verplichtingen onder het Statuut van Rome zullen nakomen. Wanneer president Bashir zich op hun grondgebied bevindt, zullen ze hem arresteren. Dit is een geweldig positieve boodschap voor de slachtoffers. Dit toont hen dat de internationale gemeenschap aan hun kant staat, en niet aan de kant van de daders.”

Wat hoopt u verder nog te bereiken vooraleer uw mandaat afloopt?
Moreno-Ocampo: “Veel. We hebben net onze strategie voor 2009-2012 bekendgemaakt. Daarin schuiven we vijf belangrijke doelstellingen naar voor. We willen de kwaliteit van de vervolgingen die we instellen verder verbeteren. We willen ook ten minste drie processen afwerken en we willen één nieuw proces starten. We willen onderzoeken voortzetten in zeven zaken, vier nieuwe onderzoeken starten en voorbereid zijn om een extra onderzoek te kunnen opstarten op korte termijn. Daarnaast willen we een tiental voorbereidende onderzoeken voeren en zullen we blijven werken aan een betere samenwerking met staten en andere relevante actoren, vooral dan met het oog op de uitvoering van de arrestatiebevelen van het Hof. We hopen ook om onze bijdrage aan de strijd tegen straffeloosheid te maximaliseren en verder bij te dragen aan het voorkomen van misdaden in de toekomst.

Politieke leiders, conflictbeheersers, legers, het middenveld, ngo’s, academici en vele anderen spelen een sleutelrol bij het verzekeren van de doeltreffendheid van het Hof op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Volgens mij is dit de manier waarop de prestaties van het rechtssysteem dat in Rome werd gecreëerd werkelijk kunnen worden gemeten."

Lees het volledige interview met Dr. Moreno-Ocampo (Engels)

23 maart 2010: Uitreiking Leerstoel

Je kan Dr. Luis Moreno-Ocampo live aan het werk zien op 23 maart 2010 bij de uitreiking van de Leerstoel Amnesty International 2009-2010. De uitreiking start om 20u in de Gentse Vooruit. De hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof zal een lezing geven met mogelijkheid tot vragen stellen achteraf. Meer informatie