SOS Europa: vragen en antwoorden

Wat is het probleem?

Amnesty maakt zich ernstig zorgen over bootvluchtelingen voor de Europese kust. Ruim 3.400 mensen die oorlog, vervolging of armoede ontvluchtten op een gammele boot, stierven in 2014 op de Middellandse Zee. Velen probeerden via het Italiaanse eiland Lampedusa Europa te bereiken.

De stroom vluchtelingen blijft groeien, onder andere door de crisis in het Midden-Oosten en het feit dat landen in de regio, zoals Libanon, de opvang van vluchtelingen niet meer aankunnen. De reddingsoperaties werden eind 2014 echter verder teruggeschroefd. Met humanitaire rampen tot gevolg: de voorbije weken zijn er honderden mensen verdronken op zee. Op 19 april kwam er bericht dat 750 mensen zouden zijn verdronken, nadat hun boot gekapseisd was.

Een spoedvergadering van Europese Ministers zal op donderdag 23 april bijeenkomen om hierover te vergaderen.

Wat wil Amnesty International?

De Europese migratiepolitiek en grenscontroles maken het vluchtelingen heel moeilijk om Europa binnen te komen. Zij zetten daardoor hun levens op het spel om Europa via steeds gevaarlijker routes te bereiken. Amnesty International dringt er bij de lidstaten van de Europese Unie op aan de mensenrechten van de vluchtelingen te blijven waarborgen. Amnesty doet daarom een dringend verzoek aan alle EU-lidstaten om maatregelen te nemen.

• Breid de zoek- en reddingsoperaties op zee uit, om verdrinkingsdoden te voorkomen.
• Bied meer veilige en legale manieren om naar Europa te komen voor mensen die op de vlucht zijn voor conflicten en vervolging.
• Stop de samenwerking met derde landen, als die de mensenrechten van migranten niet respecteren.

Wie proberen via de Middellandse Zee naar Europa te komen en waarom?

Gewelddadige conflicten, vervolging en armoede in het Midden-Oosten en Afrika zorgen ervoor dat mensen besluiten hun land te verlaten. In 2014 kwamen veel vluchtelingen uit Eritrea, Somalië en Syrië naar Europa. In die landen vinden ernstige mensenrechtenschendingen plaats. Alleen al vanuit Syrië zijn ongeveer 4 miljoen mensen op de vlucht geslagen vanwege het geweld in dat land. De vluchtelingen komen per boot, omdat de grenzen van Europa over land zijn gesloten; ze kunnen niet op legale wijze Europa binnenkomen.

Kunnen de vluchtelingen niet in de regio waar ze vandaan komen worden opgevangen?

De meeste vluchtelingen worden opgevangen in de buurlanden Turkije, Jordanië en Libanon. Het allergrootste deel van bijvoorbeeld de Syrische vluchtelingen (95,9 procent) wordt in de regio opgevangen. Slechts 4,1 procent is elders terechtgekomen, waarvan ruim de helft in Duitsland en Zweden. Het gaat om zulke grote aantallen mensen dat landen de opvang van vluchtelingen niet meer aan kunnen. Vooral in Libanon is de situatie onhoudbaar. Daar woont op iedere vier Libanezen nu één Syrische vluchteling. De spanningen lopen daar dan ook enorm op. Amnesty hoort steeds meer verhalen van mensen die uit buurlanden naar Syrië worden teruggestuurd of uit ellende zelf teruggaan.

Bovendien kunnen landen als Libanon vluchtelingen op lange termijn geen perspectief bieden. Daar is het land qua behuizing, onderwijs en arbeidsmarkt niet op berekend. In andere landen waar dat perspectief ook ontbreekt, worden vluchtelingen jarenlang – en soms zelfs tientallen jaren lang – in vluchtelingenkampen weggestopt. En waar toekomstperspectief ontbreekt zullen mensen blijven doorreizen.

Wat houden de operaties op zee in?

Op 18 oktober 2013 begon de Italiaanse marine met reddingsoperaties op zee: Mare Nostrum. Mare Nostrum besloeg een groot deel van de Middellandse Zee tussen Italië, Malta en de Noord-Afrikaanse kust. Er kon in het hele gebied worden ingegrepen als er sprake was van een noodsituatie. De reddingsoperaties van Mare Nostrum redden circa 170.000 mensen. Vanwege de hoge kosten besloot Italië na een jaar met Mare Nostrum te stoppen. Het werd vervangen door de operatie Triton die door EU-lidstaten wordt bekostigd.

Triton beslaat een veel kleiner gebied dan Mare Nostrum, namelijk alleen de Italiaanse wateren van het Middellandse Zeegebied. De operatie is vooral bedoeld als bewaking van de Europese grenzen en niet zo zeer als reddingsoperatie. Daarom was het van meet af aan duidelijk dat het dodental onder de bootvluchtelingen zou stijgen.

Worden vluchtelingen door de reddingsoperaties aangemoedigd naar Europa te gaan?

Er wordt wel gezegd dat de reddingsoperaties mensen zouden stimuleren hun leven te wagen op zee. Het zou een aanzuigende werking hebben. Mensensmokkelaars zouden ervan profiteren dat er reddingsoperaties zijn, en dus mensen in gammele bootjes de zee opsturen, en erop rekenen dat ze opgepikt zullen worden door de reddingswerkers. Vandaar wilden vele Europese regeringsleiders, waaronder Belgisch Staatssecretaris Theo Francken, geen grootscheepse Europese zoek- en reddingsoperatie opstarten. En kozen ze voor Triton, de grensbewakingsoperatie.

Maar nu er geen structurele reddingsoperatie meer is, blijkt dat mensen toch nog het enorme risico wagen en de zee opgaan. In het begin van 2015 zijn nu al 60 procent meer bootvluchtelingen de Middellandse Zee op gegaan dan in dezelfde periode vorig jaar, toen Mare Nostrum hen nog wel uit zee haalde. Dus is het niet zozeer het aanzuigeffect dat mensen motiveert, maar wel datgene wat hen wegdrijft uit hun regio van herkomst, de 'pull factors’: de omstandigheden waaronder mensen moeten leven zijn zo erbarmelijk dat ze ondanks de gevaren toch besluiten te vluchten.

Waarom stijgt het aantal mensen dat per boot naar Europa gaat?

In de regio waar de vluchtelingen vandaan komen worden al zoveel mensen opgevangen dat er eigenlijk geen ruimte meer is voor nieuwe vluchtelingen. Om toch een veilig heenkomen te vinden, waaieren mensen steeds verder uit, naar bijvoorbeeld Egypte en Libië of Marokko. In de afgelopen jaren is eerst de zeeroute vanuit West-Afrika naar Spanje gesloten, door patrouilles voor de kust van Marokko en Mauritanië. Op de landroutes bij Griekenland en Bulgarije zijn hekken gebouwd.

Nu door het grensbewakingsbeleid van de EU zoveel mogelijk routes zijn gesloten, worden steeds meer vluchtelingen richting Libië, het belangrijkste doorvoerland, geduwd. Van daar uit is er nog maar één route: via zee. De chaos in Libië (Islamitische Staat heeft er nu voet aan de grond) dwingt nog meer vluchtelingen en migranten – die eerder wellicht hadden geprobeerd in Libië een onderkomen en werk te vinden – de zee op.

Helpt de aanpak van mensensmokkelaars?

Mensensmokkelaars verdienen enorm veel geld aan de wanhoop van mensen die hun land willen ontvluchten. Bovendien brengen zij hun levens in gevaar. Het is dan ook goed dat de Europese Unie hier aandacht aan besteedt. Maar de EU-aanpak lijkt nu eenzijdig gericht te zijn op mensensmokkelaars. Hierbij wordt vergeten dat mensensmokkel eensymptoomen niet de oorzaak is van de huidige crisis.

Mensensmokkelaars profiteren van de erbarmelijke omstandigheden in herkomstlanden die mensen doet besluiten te vluchten én ze profiteren ook van het EU-beleid dat legale toegang tot Europa vrijwel onmogelijk heeft gemaakt door de grenzen te sluiten. Doordat ze Europa niet op een gewone manier kunnen bereiken, zijn mensensmokkelaars voor vluchtelingen de enige mogelijkheid om hun land te ontvluchten en elders bescherming te vinden. Een EU-beleid dat zich alleen maar richt op het aanpakken van mensensmokkelaars en vluchtelingen geen alternatieve mogelijkheden biedt voor legale, veilige toegang tot Europa, zal nooit de voedingsbodem voor mensensmokkel kunnen wegnemen. De mensensmokkel aanpakken alleen is dus niet genoeg.

Lopen we niet het risico met vluchtelingen uit Syrië ook terroristen binnen te halen?

Hoewel het gevaar voor terrorisme serieus moet worden genomen, moet hierbij worden benadrukt dat de associatie ’vluchteling = crimineel of terrorist’ vaak gebruikt wordt om migratie tegen te gaan. Criminaliteit moet worden aangepakt, maar niet met een beleid dat alle asielzoekers per definitie uitsluit van de nodige bescherming.

Waarom moeten er meer veilige routes naar EU-landen komen?

Europa zit potdicht. Door de intensieve grensbewaking komt er over land geen vluchteling in. De enige optie om Europa te bereiken is daarom via de Middellandse Zee. Vaak zijn de boten die vluchtelingen gebruiken ongeschikt voor de oversteek over zee, wat de reis gevaarlijk maakt. Ook leggen veel vluchtelingen hun leven in handen van mensensmokkelaars, die hen voor heel veel geld in gammele bootjes over zee naar Europa vervoeren.

Hoe kunnen mensen een veilig heenkomen vinden?

Er zijn verschillende maatregelen mogelijk die mensen een veilig heenkomen bieden.

• Meer plekken voor hervestiging aanbieden. Dit betekent dat de meest kwetsbare vluchtelingen die nu in de regio worden opgevangen, worden uitgenodigd om zich in de Europese Unie te vestigen.
• Het toestaan van hereniging voor vluchtelingen die familieleden in het buitenland hebben.
• Het begrip ‘familie’ breed interpreteren, zodat ook niet-gezinsleden met familie kunnen worden herenigd.
• Meer visa op humanitaire gronden verstrekken.

Wat is hervestiging van vluchtelingen?

Hervestiging is voor vluchtelingen die onmogelijk naar hun thuisland kunnen terugkeren. Het gaat om de meest kwetsbare vluchtelingen. Sommige vluchtelingen kunnen of willen niet naar hun thuisland terugkeren omdat er nog steeds conflicten zijn en uit angst voor vervolging. Veel vluchtelingen leven bovendien in gevaarlijke omstandigheden of hebben specifieke behoeften waarin het opvangland niet kan voorzien. In die gevallen helpt de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties (UNHCR) hen om zich te hervestigen in een derde land. Dat is voor hen de enige duurzame, veilige en haalbare oplossing. Van de 10,5 miljoen vluchtelingen die UNHCR wereldwijd onder zijn hoede heeft, krijgt minder dan één procent de mogelijkheid zich te hervestigen.

Wat moet er gebeuren om de vluchtelingencrisis op te lossen?

We kunnen een paar conclusies trekken:

• Er moeten politieke oplossingen komen voor de conflicten in het Midden-Oosten en Afrika, die er mede voor zorgen dat mensen op de vlucht slaan.
• Versterking van grensbewaking heeft niet tot vermindering van het aantal vluchtelingen en migranten naar Europa geleid.
• Dat nu zoveel mensen over zee naar Europa proberen te komen is mede het gevolg van het grensbewakingsbeleid dat de EU voert.
• Mensensmokkelaars varen wel bij het strenge EU-grensbewakingsbeleid.
• Steun aan opvang in de regio is nuttig, maar helpt maar tot beperkte hoogte verdere migratie te voorkomen.
• De politieke situatie en mensenrechtenschendingen in transitlanden vormen grote barrières voor opvangprojecten daar.

Omdat we niet volledig kunnen voorkomen dat vluchtelingen en migranten de zee op gaan, zal de EU ervoor moeten zorgen dat vluchtelingen en migranten, wanneer zij in Europa aankomen, toegang blijven hebben tot een fatsoenlijke asielprocedure om vast te stellen of ze wel of niet zouden moeten worden toegelaten.

Ook moet de EU zich inzetten om bootvluchtelingen en -migranten op zee te redden. Daartoe moet de capaciteit worden vergroot. Op dit moment wordt redding vooral overgelaten aan commerciële vaartuigen, van wie de bemanning vaak grote risico’s loopt. Redding moet aangevuld worden met maatregelen zoals het bieden van meer veilige routes voor vluchtelingen, zoals het uitbreiden van hervestigingsprogramma’s.

Wat doet België?

Ook Staatssecrataris Theo Francken toonde zich onwillig om een grootscheepse Europese zoek- en reddingsoperatie op te zetten, omwille van het vermeende aanzuigeffect en om mensensmokkelaars niet aan te moedigen. Wel besliste hij het aantal plaatsen voor hervestiging van Syrische vluchtelingen op te trekken 75 in 2014 en 225 in 2015. Dit is echter ruim onvoldoende. België moet meer doen.

Onze Eerste Minister Charles Michel en Staatssecretaris Theo Francken moeten er op Europees niveau voor ijveren dat er effectief zoek- en reddingsoperaties komen, dat er veilige en legale routes naar Europa komen, en dat de samenwerkingen met derde landen worden stopgezet, als die de mensenrechten van migranten schenden. Dit zijn de centrale vragen van de petitie. We vragen ook dat er voor Syriërs humanitaire visa worden toegekend, dat de procedure voor gezinshereniging flexibel wordt toegepast, dat er meer hervestigingen komen, en dat er meer fondsen worden vrijgemaakt voor opvang in de regio.