Seksueel geweld in Tunesië: welk lot voor de vrouwen van de Jasmijnrevolutie?

Flashback naar september 2012 toen de Tunesische Meriem Ben Mohamed door de rechtbank veroordeeld werd tot ‘public indecency’ in de rechtszaak die ze had aangespannen tegen twee politieagenten die haar hadden verkracht. Deze veroordeling die haar prompt van slachtoffer tot misdadiger katapulteerde, veroorzaakte een golf van protest, vervat in de slogan “raped but accused”. De verontwaardigde Tunesiërs haalden uiteindelijk hun gelijk en de twee politieagenten werden alsnog veroordeeld tot 15 jaar gevangenisstraf terwijl Meriem officiële staatsexcuses mocht ontvangen van toenmalig interim-president Moncef Marzouki. Een jaar na de Jasmijnrevolutie werd het pijnlijk duidelijk dat de positie van vrouwen geen al te hoge vlucht had genomen.

Raped but accused

“Raped but accused” geeft immers niet alleen het persoonlijke verhaal van Meriem Ben Mohamed treffend weer. Hoewel de Tunesische autoriteiten na de revolutie beloofden om gendergelijkheid te promoten en seksueel geweld te bestrijden, doet de staat slachtoffers van seksueel geweld nog steeds tekort. Slachtoffer zijn van seksueel geweld in Tunesië leidt in een zeldzaam geval tot misplaatste schuld, zoals bij Meriem, maar in bijna alle gevallen tot schaamte. Zo worden politionele en juridische interventies na meldingen van geweld, in de praktijk vooral gebruikt om de eer en reputatie van de familie te beschermen. Onder druk van naasten worden klachten ingetrokken en maar al te vaak ziet de politie zijn rol vooral als bemiddelaar om familiale scha(n)de te voorkomen. De onlangs nog ter sprake gekomen wet die stelt dat verkrachters hun straf kunnen ontlopen wanneer ze hun slachtoffer huwen, toont aan hoe vaak het welzijn van het slachtoffer wijkt voor gevoelens van trots en eer.

Hoewel ook huiselijk geweld bij wet erkend wordt als misdrijf, worden daders dus zelden bestraft. Wanneer je weet dat 78 procent van het geweld tegen vrouwen gepleegd wordt door hun partner, zijn dit alarmerende gegevens. Verkrachting in het huwelijk wordt bovendien niet herkend, het wetboek definieert verkrachting immers als een misdrijf dat plaatsvindt binnen ‘niet-consensuele seksuele relaties’ die worden afgedwongen ‘met geweld’. In de realiteit vindt seksueel geweld echter vaak plaats binnen een consensuele relatie en worden andere vormen van dwang gehanteerd. Onduidelijke formuleringen in de grondwet dragen bovendien bij aan misvattingen over de huwelijkse verplichtingen van de vrouw om seks te hebben met haar man wanneer hij dat wenst. Hoewel de Tunesische autoriteiten verklaarden dat verkrachting binnen het huwelijk toch strafbaar is ondanks onduidelijkheden in de grondwet, gaf een Tunesische rechter aan Amnesty toe dat de meeste zaken via het gewoonterecht worden beslecht en dat echtgenoten dus zeer zelden veroordeeld worden.

Tunesische vrouwen en de Arabische Lente: een gecompliceerde relatie

Tunesische vrouwen zijn dus niet alleen vaak slachtoffer van geweld maar kennen ook zelden een rechtvaardige uitkomst als gevolg van verwarrende wetten en de hinderende invloed van sociale stigma’s op rechtspraak. De verwachtingen voor de positie van de Tunesische vrouwen waren nochtans hoog gespannen toen westerse media in de Jasmijnrevolutie een zeldzame geslaagde democratische revolutie zagen. Vrouwen protesteerden zij aan zij met mannen tijdens de vele protesten waardoor de sociale taboes rond gender verleden tijd leken. Hun aanwezigheid tijdens de protesten had ook een belangrijke symbolische betekenis die bijdroeg aan het creëren van barsten in het imago van het regime. Al sinds de jaren 50 portretteerde het regime zich immers als beschermer van vrouwen en creëerde een staatsgeleid ‘feminisme’ dat moest bijdragen aan de modernisering van het land. Wanneer vrouwen deelnamen aan de protesten en een onafhankelijk feministisch activisme ontwikkelden, deed dat af aan de nood naar de staat als beschermer. Het regime reageerde met gendergerelateerd geweld (verkrachtingen en aanrandingen door veiligheidstroepen tijdens processen) om de vrouwen te ontmoedigen en trachtte hun geloofwaardigheid te ondergraven met lasterpraat. Ditzelfde gebruik van geweld tekende natuurlijk paradoxaal genoeg hun eigen vonnis aangezien het bewees dat hun rol als beschermer een valse claim was.

En toch leidde de deelname van vrouwen aan de protesten achteraf niet tot een betere juridische en sociale positie. Een ‘niet nu’ attitude ontwikkelde zich in het zog van de revolutie met betrekking tot vrouwenrechten. De samenhorigheid tussen man en vrouw die zo sterk was tijdens de protesten, trad al snel naar de achtergrond. En dan is er in 2012 het voorval met Meriem Ben Mohamed dat al snel symbol gaat staan voor de voortdurende discriminatie. Hoe is het dan mogelijk dat vrouwen opnieuw de dupe werden van de regimewissel? In hun poging zich duidelijk diagonaal te positioneren tegenover het oude regime, distantieerden de nieuwe machthebbers zich eveneens van hun voormalige co-revolutionairen, de feministen, die plots worden voorgesteld als uitwassen van het oude regime (herinner u het staatsgeleide feminisme). Elisabeth Johansson-Nogués, op wiens gegenderde lezing van de Arabische Lente deze analyse gebaseerd is, is echter hoopvol over de toekomst van vrouwenbewegingen in Tunesië. Het pad opent zich immers voor nieuwe bewegingen die het vacuüm van hun voorgangers kunnen vullen. Ook bevat de nieuwe grondwet uit 2014 ondanks onduidelijkheden ook positieve elementen die gelijkheid tussen man en vrouw moeten verbeteren. De invloed van sociale stigma’s blijft echter groot en dus rest ons de vraag in hoeverre wetgeving alleen voor verandering kan zorgen.

Amnesty International brengt de positie van Tunesische vrouwen onder de aandacht via de petitie Stop seksueel geweld in Tunesië. Maak mee een einde aan dit onrecht!

Teken de petitie

Bronnen

• Het Amnesty rapport, Assaulted and Accused: Sexual and Gender-based violence in Tunesia
• Loes Debuysere, Een Arabische Lente voor vrouwen. Tunesië: een succesverhaal?RoSa vzw, jg.20, nr.1,2014
• Elisabeth Johansson-Nogués, ‘Gendering the Arab Spring? Rights and (in)security of Tunesian, Egyptian and Libyan women’, Security Dialogue, 2013 (44), 393-409.