Oekraïne: ouderen kwetsbaar omdat ze na ontheemding geen toegang hebben tot huisvesting

Het rapport ‘I used to have a home’: Older people’s experience of war, displacement, and access to housing in Ukraine, documenteert hoe ouderen in door conflicten getroffen gebieden vaak achterblijven of niet in staat zijn te vluchten. Daardoor worden ze blootgesteld aan gevaarlijke leefomstandigheden in zwaar beschadigde woningen. Degenen die wel vluchten, kunnen de huur van een woning vaak niet betalen. Duizenden verblijven in overbelaste door de overheid uitgebate zorgvoorzieningen, die niet genoeg personeel hebben om de nodige zorg te verlenen.

De inval van Rusland in Oekraïne, die verwoestende gevolgen heeft gehad voor burgers van alle leeftijden, bedreigt de fysieke veiligheid van ouderen en heeft miljoenen mensen uit hun huizen verdreven. Uiteindelijk is de doeltreffendste manier om de rechten van ouderen in Oekraïne te beschermen dat Rusland zijn onwettige oorlog beëindigt.

“De verwoestende invasie van Rusland heeft een onevenredige impact op ouderen in Oekraïne. Velen blijven achter in gebieden waar ze regelmatig gevaar lopen door meedogenloze grond- en luchtaanvallen”, aldus Laura Mills, onderzoeker bij Amnesty International.

“Oudere mensen verblijven vaak in onveilige huizen. Als ze kunnen vluchten, komen ze terecht in opvangcentra die over onvoldoende middelen beschikken om in hun behoeften te voorzien, in het bijzonder wanneer ze een handicap hebben. Van daaruit lopen ze het risico in door de overheid uitgebate zorgvoorzieningen te worden geplaatst. Nu de winter hard toeslaat, moet de internationale gemeenschap dringend in actie komen om de steun voor deze groep te versterken.”

Internationale hulp nodig

De Oekraïense overheid heeft aanzienlijke inspanningen geleverd om mensen uit conflictgebieden te evacueren, onder meer door de verplichte evacuatie aan te kondigen van ongeveer 200.000 mensen uit de regio Donetsk in juli 2022.

De kosten en logistieke organisatie om oudere mensen te huisvesten die door de oorlog ontheemd zijn, zouden niet alleen op de schouders van Oekraïne moeten rusten. Amnesty International roept andere landen op om waar mogelijk de evacuatie van ouderen te vergemakkelijken – met speciale aandacht voor ouderen met een handicap – naar toegankelijke accommodaties in het buitenland.

Internationale organisaties zouden meer moeten doen om ouderen financieel te ondersteunen, zodat ze het zich kunnen veroorloven om een woning te huren. Ook zouden deze hen, in samenwerking met de Oekraïense autoriteiten, voorrang moeten geven bij plaatsing in nieuwbouwwoningen.

Onevenredige risico’s voor ouderen

Mensen van ouder dan 60 jaar maken bijna een vierde van de Oekraïense bevolking uit. Ouderen zijn onevenredig kwetsbaar voor aanvallen: volgens het VN-Bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten (OHCHR), dat gegevens verzamelt over burgerslachtoffers in Oekraïne, vormden 60-plussers 34% van de burgers die tussen februari en september 2022 omkwamen. Dit geldt voor slachtoffers van wie de leeftijd bekend is.

Ouderen, die vaker gezondheidsproblemen hebben, lopen ook meer risico’s in bezette gebieden, waar Russische troepen de toegang tot humanitaire hulp ernstig beperken, wat een flagrante schending is van het internationaal recht.

De 64-jarige Svitlana* die in een door Rusland bezet dorp in de buurt van Charkov was, zei dat haar 61-jarige broer in april 2022 door een beroerte in elkaar zakte. Hij werd in het ziekenhuis opgenomen, maar daar was geen elektriciteit of stromend water. De volgende dag werd hij ontslagen. “Ze konden niets doen, ze konden geen elektrocardiogram maken, ze konden geen hersenfilmpje maken, ze hadden geen medicijnen”, vertelde Svitlana. Minder dan een week later stierf haar broer aan een tweede beroerte, volgens een overlijdensakte die Amnesty International heeft gezien.

Hoge huurprijzen en lage pensioenen

Ontheemde ouderen hebben vaak moeite om geschikte huisvesting te vinden. Door de gestegen huurprijzen en pensioenen die ver onder het bestaansminimum liggen, kunnen veel ouderen geen betaalbare woning vinden op de particuliere markt.

Nina Silakova, 73, die uit de regio Loehansk moest vluchten, werd tweemaal uit haar huurappartement gezet: een keer in augustus nadat ze een hartaanval had gehad en haar huisbaas vreesde voor haar te moeten zorgen, en opnieuw in oktober. Nina was bang dat ze niet voor de derde keer een appartement zou kunnen vinden. “Er zijn geen betaalbare plekken in de stad omdat er zoveel [ontheemden] zijn... Ik weet niet waar ik terecht kan... Moet ik de straat opgaan, daar gaan staan en mensen om hulp vragen? De mensen zullen gewoon langslopen en denken dat ik een zieke oude oma ben.”

Onvoldoende zorg in opvanghuizen

Amnesty International stelde vast dat opvangcentra vaak fysiek ontoegankelijk waren voor ouderen met een handicap en niet over voldoende personeel beschikten om hen te ondersteunen. Daardoor hadden ouderen met een handicap vaak geen andere keuze dan in een door de overheid uitgebate zorgvoorzieningen te gaan wonen. Alleen al tussen februari en juli 2022 werden ten minste 4.000 ouderen in staatsinstellingen geplaatst nadat ze tijdens de oorlog hun huis waren kwijtgeraakt, volgens verklaringen van het Oekraïense ministerie van Sociaal Beleid.

Olha Volkova, die in Dnipro een opvanghuis runt voor ontheemde ouderen met een handicap, vertelde: “Ongeveer 60% van de mensen [wordt naar instellingen gestuurd]. Ze kunnen het zich niet veroorloven om een woning te huren, nutsvoorzieningen zoals elektriciteit, gas en water of eten te betalen. En dus moeten we ze naar verpleeghuizen sturen.”

Amnesty International bezocht zeven instellingen voor ouderen en mensen met een handicap en constateerde dat deze instellingen niet de vereiste zorg kunnen bieden - vooral voor ouderen met beperkte mobiliteit - deels omdat ze niet genoeg personeel hadden om voor hen te zorgen. Onafhankelijke Oekraïense waarnemers meldden dat dergelijke omstandigheden vóór de invasie al gebruikelijk waren, wat het personeelstekort alleen maar heeft verergerd.

“Ze verleggen me maar één keer als ze ‘s ochtends mijn luier verschonen, en één keer als ze ‘s avonds mijn luier verschonen... We zijn hier in de steek gelaten”, zegt Liudmyla van 76, die in een instelling in de regio Charkov woont.

“In een verpleeghuis is er in principe geen revalidatie,” aldus Olha Volkova. “Iemand blijft er liggen tot hij sterft.”

Gevaarlijke woningen

Sommige ouderen kozen ervoor om thuis te blijven. Anderen vertelden Amnesty International dat ze niet konden vluchten omdat informatie over evacuaties voor hen minder toegankelijk was.

Liudmyla Zhernosek, 61, woont in Tsjernihiv met haar 66-jarige man, die gebruik maakt van een rolstoel. Ze vertelde: “Ik zag elke dag jongere mensen met rugzakken langs mijn gebouw lopen. Pas later hoorde ik van anderen in het trappenhuis dat ze naar het centrum van de stad gingen, waar nog steeds evacuaties plaatsvonden. Maar dat zou 40 minuten lopen zijn geweest. Ik kon er niet geraken met mijn man. Niemand vertelde ons over evacuaties, ik kwam er altijd pas achteraf achter.”

Amnesty International documenteerde ook het lot van oudere mensen die in huizen wonen zonder elektriciteit, gas of stromend water. Tijdens het conflict beschadigde ramen of daken boden geen bescherming meer tegen regen, sneeuw of koude temperaturen. Toen Amnesty de 76-jarige Hanna Selivon in Tsjernihiv sprak, had ze alleen in de badkamer een dak boven haar hoofd. Vrijwilligers hadden een matras in de badkuip gelegd zodat ze daar kon slapen.

Hanna vertelde: “Iedereen in onze straat is vertrokken. De enige mensen die er nog waren, waren ik en twee andere oudere vrouwen... Eén had een handicap. We konden nergens heen. Ik verstopte me in een gat in mijn kelder... Op 29 maart waren er veel beschietingen, en toen ik [uit de kelder] naar buiten kwam, zag ik alleen maar vlammen... dat [mijn huis] in brand stond. Mijn benen konden niet bewegen.”

Amnesty’s oproep

Naarmate de Russische agressie voortduurt, komen de voorzieningen en diensten onder zware druk te staan en dat geldt ook voor toezichtsorganen. De Oekraïense overheid moet alles in het werk stellen om ervoor te zorgen dat waarnemers hun controletaak kunnen uitvoeren en zorgen dat oudere mensen die in zorginstellingen wonen, voorrang krijgen voor alternatieve huisvesting zodra die beschikbaar is.

Amnesty International roept regeringen en internationale organisaties op om de steun voor ouderen in Oekraïne op te voeren door de vrijwillige evacuatie van ouderen naar het buitenland te vergemakkelijken. Ook wordt opgeroepen om ervoor te zorgen dat ouderen voorrang krijgen op het gebied van financiële hulp, en door het creëren van huisvesting die toegankelijk is voor oudere mensen met een handicap.

“Nu de ijzig koude wintermaanden zijn aangebroken, moeten oudere mensen worden geëvacueerd naar toegankelijke schuilplaatsen en moet voorrang worden gegeven aan het herstel van hun huizen”, aldus Laura Mills.

Amnesty’s rapport en eerder werk over de rechten van ouderen binnen en buiten conflictgebieden toont ook de nood voor een nieuw VN-Verdrag inzake de rechten van ouderen aan. Door zo'n verdrag zouden hun rechten wereldwijd beter beschermd moeten worden. Amnesty International lanceerde hierover in België een petitie om de overheid op te roepen zich in te zetten voor het opstellen en overeenkomen van zo’n tekst.

Methodologie

Amnesty International interviewde voor dit rapport 226 mensen, onder meer tijdens persoonlijke bezoeken aan zeven staatsinstellingen. Het onderzoek werd uitgevoerd tussen maart en oktober 2022, waaronder een reis van vier weken naar Oekraïne in juni en juli 2022.

Geen straffeloosheid voor oorlogsmisdaden

Amnesty International documenteert oorlogsmisdaden en andere schendingen van het internationaal humanitair recht tijdens de Russische oorlog in Oekraïne. Alle resultaten van Amnesty International zijn hier beschikbaar.

Amnesty International heeft herhaaldelijk opgeroepen om leden van de Russische strijdkrachten en functionarissen die verantwoordelijk zijn voor de misdaad van agressietegen Oekraïne en voor andere schendingen van het internationaal recht ter verantwoording te roepen. Ook heeft Amnesty het lopende onderzoek van het Internationaal Strafhof in Oekraïne verwelkomd. Om op omvattende manier straffeloosheid voor de misdaden in Oekraïne tegen te gaan zijn de gezamenlijke inspanningen van de VN en haar organen nodig, evenals initiatieven op nationaal niveau via het beginsel van universele rechtsmacht.