Oekraïne: het gedwongen overbrengen van burgers door Rusland is een oorlogsmisdaad en allicht een misdaad tegen de mensheid

Het rapport, "Like a Prison Convoy": Russia's Unlawful Transfer of Civilians in Ukraine and Abuses During 'Filtration', beschrijft hoe Russische en door Rusland gecontroleerde troepen burgers met geweld uit bezette gebieden in Oekraïne naar door Rusland gecontroleerde gebieden of naar Rusland brachten. Kinderen zijn daarbij gescheiden van hun familie, wat in strijd is met het internationaal humanitair recht.

Burgers vertelden Amnesty International hoe ze werden gedwongen door misbruik van screeningprocessen – bekend als ‘filtratie’. In sommige gevallen resulteerde dat in willekeurige detentie, foltering en andere mishandeling.

“Kinderen scheiden van hun families en mensen dwingen om honderden kilometers van hun huis te gaan, het zijn opnieuw toonbeelden van het ernstige leed dat de Russische invasie heeft toegebracht aan Oekraïense burgers”, zegt Agnès Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International.

“Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne, wat op zich een internationaal misdrijf is, hebben Russische troepen willekeurig burgers aangevallen en onwettig gedood en families verscheurd. Niemand is gespaard gebleven, zelfs kinderen niet.”

“Ruslands betreurenswaardige tactiek van gedwongen overbrenging en deportatie is een oorlogsmisdaad. Amnesty International vindt dat dit moet worden onderzocht als een misdaad tegen de mensheid.”

“Iedereen die onder dwang is overgebracht en nog steeds illegaal wordt vastgehouden, moet kunnen vertrekken. Kinderen die in Russische hechtenis worden gehouden, moeten worden herenigd met hun families en hun terugkeer naar door de Oekraïense regering gecontroleerde gebieden moet worden vergemakkelijkt. Iedereen die verantwoordelijk is voor het plegen van deze misdaden moet ter verantwoording worden geroepen.”

Amnesty International documenteerde gevallen waarin leden van specifieke groepen – waaronder kinderen, ouderen en mensen met een handicap – met geweld werden overgebracht naar door Rusland bezette gebieden of ze werden onwettig naar Rusland gedeporteerd.

Mensen die tijdens de filtratie werden vastgehouden, vertelden Amnesty International dat ze waren onderworpen aan foltering en andere mishandelingen. Ze werden geslagen, kregen elektroshocks en werden bedreigd met executie. Anderen werd voedsel en water ontzegd en velen werden vastgehouden in gevaarlijke en overbevolkte omstandigheden.

Amnesty International interviewde 88 mensen uit Oekraïne. De meesten waren burgers uit Marioepol, anderen kwamen uit de regio's Charkov, Loehansk, Cherson en Zaporizja. De meesten, vooral die uit Marioepol, beschreven dwingende omstandigheden die betekenden dat ze geen echte keuze hadden behalve naar Rusland of andere door Rusland bezette gebieden te gaan.

Amnesty International beschouwt de Russische annexatie van Oekraïens grondgebied, waaronder de zogenaamde ‘Volksrepubliek Donetsk’ (DNR) in het door Rusland gecontroleerde deel van de regio Donetsk, als illegaal.

Gedwongen overbrenging vanuit Marioepol

Begin maart 2022 werd de zuidoostelijke stad Marioepol volledig omsingeld door Russische troepen, waardoor evacuaties onmogelijk werden. De stad werd constant gebombardeerd en burgers hadden geen toegang tot stromend water, warmte of elektriciteit.

Duizenden mensen waren half maart in staat om de stad te verlaten naar gebieden die in handen zijn van de Oekraïense regering. Toen Rusland de stad geleidelijk bezette, verplaatste het met geweld enkele burgers in buurten die onder controle van Rusland stonden, waardoor ze werden afgesneden van andere vluchtroutes. Burgers zeiden dat ze zich gedwongen voelden om op ‘evacuatiebussen’ naar de ‘Volksrepubliek Donetsk’ (DNR) te gaan.

Milena (33) vertelde Amnesty International over haar ervaring toen ze Marioepol probeerde te ontvluchten: “We begonnen vragen te stellen over evacuatie, waar het mogelijk is om naartoe te gaan ... Ik kreeg te horen [van een Russische soldaat] dat het alleen mogelijk was om naar de DNR of naar Rusland te gaan. Een ander meisje vroeg naar andere mogelijkheden [om te evacueren], bijvoorbeeld naar Oekraïne... Het antwoord kwam meteen, de soldaat onderbrak haar en zei: ‘Als je niet naar de DNR of de Russische Federatie gaat, blijf je hier, voor altijd’.”

Milena's echtgenoot, een voormalige marinier bij het Oekraïense leger, werd kort daarna gevangengenomen tijdens het oversteken van de grens met Rusland en is nog niet vrijgelaten.

Gedwongen overbrengen van kinderen en andere risicogroepen

Het recht over gewapende conflicten verbiedt de individuele of massale gedwongen overbrenging van beschermde personen, inclusief burgers, uit bezet gebied. In verschillende gevallen werden kinderen die zonder ouders of andere voogden naar Oekraïens grondgebied vluchtten, tegengehouden bij Russische militaire controleposten en overgedragen aan de door Rusland gecontroleerde autoriteiten in Donetsk.

Zoals gezegd werd een 11-jarige jongen gescheiden van zijn moeder tijdens filtratie, wat in strijd is met het internationaal humanitair recht. De jongen en zijn moeder werden half april door Russische troepen gevangengenomen en vastgehouden in de Illich Staalfabriek in Marioepol.

Hij vertelde aan Amnesty International: “Ze namen mijn moeder mee naar een andere tent. Ze werd ondervraagd... Ze vertelden me dat ik bij mijn moeder zou worden weggehaald... Ik schrok... Ze zeiden niet waar mijn moeder naartoe ging... Sindsdien heb ik niets meer van haar gehoord.”

Het rapport beschrijft ook de gedwongen overdracht naar Donetsk van alle 92 inwoners van een staatsinstelling voor ouderen en mensen met een handicap in Marioepol. Amnesty International beschrijft verschillende gevallen waarin ouderen uit Oekraïne in een instelling in Rusland of door Rusland bezette gebieden bleken te zijn geplaatst nadat ze hun huizen waren ontvlucht. Deze praktijk schendt de rechten van het individu en maakt het moeilijk voor hen om Rusland te verlaten of zich te herenigen met familieleden in Oekraïne of elders.

Verscheidene mensen vertelden dat ze zich in Rusland onder druk gezet voelden om het Russische staatsburgerschap aan te vragen, of dat hun bewegingsvrijheid werd beperkt. De procedure voor het verkrijgen van het Russische staatsburgerschap is vereenvoudigd voor kinderen die zogenaamd wees of zonder ouderlijke zorg zijn, en voor sommige personen met een handicap. Dit is bedoeld om de adoptie van deze kinderen door Russische gezinnen te vergemakkelijken, wat in strijd is met het internationaal recht.

Deze acties wijzen op een bewust Russisch beleid met betrekking tot de deportatie van burgers, onder wie kinderen, van Oekraïne naar Rusland. Dit wijst erop dat Rusland naast de oorlogsmisdaden van onwettige deportatie en gedwongen overbrenging, daarmee waarschijnlijk ook misdaden tegen de mensheid beging.

Misbruik van screeningprocessen, detentie en foltering

Burgers uit Oekraïne die vluchtten of werden overgebracht naar door Rusland bezette gebieden of naar Rusland, werden meestal gedwongen nadat het screeningproces was misbruikt bij het binnenkomen van de DNR, bij het oversteken van de grens met Rusland en ook bij het verlaten van Rusland naar een derde land. Dit proces schendt hun rechten op privacy en lichamelijke integriteit.

Bij filtratiepunten namen ambtenaren foto's van mensen, verzamelden vingerafdrukken, doorzochten telefoons, en dwongen sommige mannen om zich tot hun middel uit te kleden, om hen daarna uitgebreid te ondervragen. Amnesty International documenteerde zeven gevallen waarin mensen tijdens detentie werden gefolterd of anderszins mishandeld werden. Eén geval betrof een 31-jarige vrouw, een andere een 17-jarige jongen en vijf waren mannen van tussen de 20 en 30 jaar.

De 31-jarige Vitalii werd aangehouden toen hij op 28 april met een bus Marioepol probeerde te verlaten. Nadat Russische soldaten verklaarden dat er een probleem was met zijn documenten werd hij met verschillende andere mannen gedwongen een bus in te gaan. Hij werd naar Dokuchaevsk gereden, een stad in de buurt van Donetsk, en in een cel met vijftien mannen geplaatst, voordat hij werd meegenomen voor ondervraging.

Hij vertelde Amnesty International: “Ze bonden mijn handen vast met tape en deden een zak over mijn hoofd en plakten tape om mijn nek... Toen zeiden ze: ‘Vertel ons alles... Vertel eens waar je dient, welke basis?’ ... [Toen ik zei dat ik geen soldaat was] begonnen ze me heel hard op mijn nieren te slaan... Ik zat op mijn knieën, ze schopten me vooral. Toen ze me terugbrachten naar de garage, zeiden ze: ‘Elke dag zullen we je dit aandoen’.’’

Amnesty International documenteerde andere gevallen die neerkomen op gedwongen verdwijningen en op oorlogsmisdaden zoals onwettige opsluiting, foltering en onmenselijke behandeling.

Hussein, een 20-jarige student uit Azerbeidzjan, werd half maart bijna een maand vastgehouden toen hij van Marioepol vluchtte naar Zaporizja. Hij werd ervan beschuldigd lid te zijn van het Oekraïense leger en werd tijdens zijn verhoor geslagen.

Hussein vertelde Amnesty International: “Een van de soldaten zei: ‘Hij zal niet zo praten, neem de elektrische schokbreker mee’... Er waren twee draden, ze deden ze om mijn grote tenen en begonnen me herhaaldelijk te schokken... Ze sloegen me... Ik verloor het bewustzijn. Ze goten een emmer water over me heen en ik werd weer wakker. Ik kon het niet meer aan, ik zei gewoon: ‘Ja, ik ben soldaat’. Ze bleven me slaan, ik viel van de stoel en ze trokken me weer omhoog. Er kwam bloed uit mijn voeten.”

Hussein werd met executie bedreigd, elke dag geslagen en kreeg elektroshocks, tot slechts enkele dagen voor zijn vrijlating op 12 april.

“Rusland en de door Rusland gecontroleerde strijdkrachten moeten onmiddellijk een einde maken aan hun gewelddadige mishandeling van gedetineerden”, aldus Agnès Callamard. “Het Parket van de Aanklager van het Internationaal Strafhof en andere relevante autoriteiten moeten deze weerzinwekkende misdaden onderzoeken, inclusief die tegen slachtoffers uit risicogroepen. Iedereen die verantwoordelijk is voor deportatie en gedwongen overbrenging, evenals foltering en andere misdaden onder internationaal recht die tijdens de filtratie zijn gepleegd, moet worden berecht.”

Methodologie

Amnesty International interviewde voor het rapport 88 vrouwen, mannen en kinderen uit Oekraïne. Op het moment van de interviews bevonden ze zich op één na allemaal in door de Oekraïense overheid gecontroleerde gebieden of in een veilig derde land in Europa. Eén persoon verbleef in een door Rusland bezet gebied.

Verantwoordelijkheid voor oorlogsmisdaden

Amnesty International documenteert oorlogsmisdaden en andere schendingen van het internationaal humanitair recht die zijn gepleegd tijdens de Russische oorlog in Oekraïne sinds het begin van het conflict. De publicaties van Amnesty International zijn hier beschikbaar.

Amnesty International heeft herhaaldelijk opgeroepen om leden van Russische troepen en functionarissen die verantwoordelijk zijn voor de agressie tegen Oekraïne en voor schendingen van mensenrechten ter verantwoording te roepen, en heeft het lopende onderzoek van het Internationaal Strafhof in Oekraïne verwelkomd. Uitgebreide verantwoordingsplicht in Oekraïne vereist de gezamenlijke inspanningen van de VN en haar organen, evenals initiatieven op nationaal niveau overeenkomstig het beginsel van universele rechtspraak.