Litouwen: Onderdrukking, illegale detentie, misleiding en mishandeling van vluchtelingen en migranten

In een nieuw rapport documenteert Amnesty International hoe vluchtelingen en migranten maandenlang zijn vastgehouden in erbarmelijke, gevangenisachtige centra in Litouwen. Daar werd hen de toegang tot eerlijke asielprocedures ontzegd en werden zij aan andere ernstige mensenrechtenschendingen onderworpen in de hoop dat zij ‘vrijwillig’ zouden terugkeren naar de landen waaruit ze zijn gevlucht.

Deze behandeling staat in schril contrast met de gastvrijheid waarmee mensen die de oorlog in Oekraïne ontvluchten, in de EU zijn ontvangen.

Amnesty International interviewde tientallen mensen uit landen als Kameroen, de Democratische Republiek Congo, Irak, Nigeria, Syrië en Sri Lanka die onwettig werden vastgehouden. Veel mensen meldden te zijn geslagen, beledigd en onderworpen aan racistische intimidatie en pesterijen door bewakers in de zwaarbeveiligde detentiecentra, waar onvoldoende toegang is tot sanitaire voorzieningen en gezondheidszorg.

“In Irak horen we over mensenrechten en vrouwenrechten in Europa. Maar hier zijn er geen rechten”, zei een Yazidi-vrouw die werd vastgehouden in het detentiecentrum Medininkai, vlakbij de grens met Belarus.

“Iedereen die bescherming zoekt, moet gelijk en met respect worden behandeld. De mensen die wij in Litouwen hebben gesproken, zijn echter maandenlang onwettig vastgehouden in erbarmelijke omstandigheden, en onderworpen aan fysiek en psychologisch misbruik en andere vernederende behandelingen. Alle mensen in deze detentiecentra moeten onmiddellijk worden vrijgelaten en toegang krijgen tot eerlijke asielprocedures,” aldus Nils Muižnieks, regionaal directeur Europa van Amnesty International.

“Litouwen heeft terecht tienduizenden mensen die Oekraïne ontvlucht(t)en een warm welkom geboden. Maar het contrast met de ervaringen van de gedetineerden die wij spraken kan niet groter zijn. Dit geeft aanleiding tot ernstige zorgen over institutioneel racisme dat in het migratiesysteem van Litouwen is verankerd.”

Automatische, onrechtmatige detentie en ontzegging van asiel

In juli 2021, toen meer mensen aan de grens van Litouwen met Belarus aankwamen, hebben de Litouwse wetgevers nieuwe wetgeving aangenomen die de automatische detentie voorschrijft van mensen die op irreguliere wijze het grondgebied zijn binnengekomen. Om de gedetineerden de wettelijke EU-waarborgen tegen willekeurige detentie te ontnemen, omschreven de autoriteiten deze detentie als ‘tijdelijke huisvesting’ en zelfs als een ‘alternatief voor detentie’.

Als gevolg daarvan zijn duizenden mensen, waaronder velen die internationale bescherming nodig hebben, voor langere perioden vastgehouden. Maandenlang waren velen ook beroofd van enig toezicht van gerechtelijke instanties om de wettigheid van hun detentie te controleren. Voor velen is hun asielaanvraag nooit beoordeeld. Duizenden anderen zijn met geweld teruggedreven over de grens naar Belarus, waar zij geen kans hebben om bescherming te zoeken.

Onmenselijke detentieomstandigheden

Amnesty International bezocht twee detentiecentra in Litouwen, Kybartai en Medininkai Foreigners' Registration Centres (FRC's), en voerde gesprekken met 31 mensen.

Honderden mannen worden momenteel vastgehouden in het Kybartai centrum, dat tot september 2021 als gevangenis fungeerde, toen de autoriteiten het begonnen te gebruiken om vluchtelingen en migranten op te sluiten. Het heeft getraliede ramen, veiligheidsdeuren en een hoge omheining. De bewegingsvrijheid van de gedetineerden is zelfs binnen het centrum beperkt en zij mogen slechts twee keer per week een warme douche nemen. Het centrum zit al maanden overvol en heeft smerige wasbakken, toiletten en douches.

Een Syrische man vertelde Amnesty International in maart: “Ik wil Litouwen bedanken dat ze ons hebben opgevangen... Maar hier behandelen ze ons niet goed. Dit is een gevangenis, geen kamp. Overal waar ik kijk is er prikkeldraad, waarom? Ik ben geen crimineel, ik ben een vluchteling.”

Mishandeling van mensen in detentie

Honderden mensen zijn opgesloten in het detentiecentrum Medininkai, waar ze slapen in containers op een voetbalveld. Mensen worden gedwongen naar buiten te gaan om naar het toilet te gaan, waarbij ze door de sneeuw moeten lopen in de strenge Litouwse winters. De gedetineerden die met Amnesty International spraken, verkeerden in een angstige toestand door het agressieve gedrag van de bewakers van het centrum.

De gedetineerden hielden soms protestacties, uit frustratie over hun willekeurige detentie en de erbarmelijke omstandigheden waarin zij werden vastgehouden. Velen schetsten een verontrustend beeld van de manier waarop de autoriteiten op dergelijke demonstraties reageerden door hen te slaan, onder meer met knuppels, en door pepperspray en stroomstootwapens te gebruiken.

In de ochtend van 2 maart 2022 viel de oproerpolitie het detentiecentrum van Medininkai binnen, na een protest van de avond ervoor. Vrouwen en mannen vertelden later hoe bewakers en politie hen sloegen met handen, knuppels en tasers; hen handboeien omdeden en uit hun ‘kamers’ in dunne containers sleepten. Een groep zwarte vrouwen werden seksueel vernederd terwijl ze halfnaakt met vastgebonden handen naar buiten in de kou werden gedwongen, en opsloten in een container. De getuigenissen komen overeen met verontrustende videobeelden die Amnesty International heeft gezien. Ten minste 12 mensen werden later overgebracht naar andere centra.

Dit was geen geïsoleerd incident. Er zijn talrijke meldingen van mishandeling – waarvan sommige neerkomen op foltering – en van buitensporig gebruik van geweld, onder meer door het gebruik van pepperspray en andere speciale uitrusting. Gedetineerden zijn ook in afzondering geplaatst en door honden gebeten als zij probeerden te ontsnappen. Tegen een psycholoog die in het centrum werkte, loopt momenteel een onderzoek wegens vermeend seksueel geweld tegen gedetineerden die hij onder zijn hoede had.

Amnesty International heeft ook gedocumenteerd hoe vooral zwarte mannen en vrouwen werden onderworpen aan zeer aanstootgevende racistische uitlatingen.

‘Josephine’, een jonge vrouw uit Afrika ten zuiden van de Sahara, zei: “De bewaker zei: ‘We sturen je het bos in om te jagen’... Alles is hier racistisch, ze zijn erg racistisch, alle bewakers. Als je ziek bent en om een ambulance vraagt, zeggen ze dat ze die alleen bellen als je flauwvalt. We vinden het hier niet leuk. Waarom houdt niemand van zwarte mensen?”

Asielprocedures en rechtsbijstandssysteem ontworpen om mensen in de steek te laten

In augustus 2021 heeft Litouwen mensen die het land op een irreguliere manier waren binnengekomen, verboden om in het land een asielaanvraag in te dienen. De Litouwse autoriteiten leken nauwelijks rekening te houden met de asielaanvragen van mensen die vóór die datum een aanvraag hadden ingediend of die bij wijze van uitzondering een aanvraag mochten indienen. Zij hebben het recht op een eerlijk proces geschonden, asielzoekers de toegang tot het nodige bewijsmateriaal belemmerd en vaak nagelaten een passende tolk te leveren.

Amnesty International heeft het systeem van rechtsbijstand aan de kaak gesteld als een schijnvertoning. Advocaten die verondersteld worden asielzoekers te vertegenwoordigen in asielprocedures worden gecontracteerd door dezelfde migratiedienst waarvan de advocaten de beslissingen moeten aanvechten. Hierdoor lopen de advocaten het risico op een belangenconflict.

“Dit ad-hocsysteem is gebouwd op een gevaarlijk risico van belangenconflicten. Advocaten die zogenaamd worden ingehuurd om vluchtelingen en migranten bij te staan en te verdedigen, laten het consequent afweten en treden soms zelfs tegen hen op in de rechtbank. Dit bedrog is de zoveelste belemmering voor mensen die bescherming zoeken,” aldus Nils Muižnieks.

Tijd om de bladzijde om te slaan

De Litouwse autoriteiten hebben onlangs verklaard dat zij niet langer zullen proberen de detentie te verlengen tot na de huidige limiet van 12 maanden. Zij hebben echter nog niet in detail aangegeven hoe zij de schendingen die zij het afgelopen jaar hebben begaan, zullen rechtzetten. Een compensatie is nodig omdat hun optreden in strijd is met zowel het internationale als het EU-recht.

“Een jaar na de invoering van de ‘noodwetgeving’ en het daarmee samenhangende beleid en de praktijken die zoveel ellende en leed hebben veroorzaakt, is het tijd voor Litouwen om de bladzijde om te slaan. De Litouwse autoriteiten moeten onmiddellijk al diegenen bevrijden die nog steeds worden vastgehouden onder het regime van ‘tijdelijke huisvesting’. Ze moeten toegang tot eerlijke asielprocedures waarborgen, compensatie bieden voor alle geleden fysieke en mentale schade, onderzoek doen naar de onrechtmatige behandeling van mensen en alle schadelijke wetgeving intrekken die in 2021-2022 is aangenomen.”

Europese appeasement

De Europese Unie heeft in de afgelopen maanden een tweeledig systeem laten ontstaan. Terwijl Oekraïense onderdanen in de EU bescherming krijgen en worden behandeld met het medeleven dat zij verdienen, worden mensen die andere landen ontvluchten opgesloten. Ze worden geconfronteerd met talloze belemmeringen binnen een systeem dat op schandelijke wijze is besmet met racisme en andere vormen van discriminatie.

Terwijl Litouwen via zijn nationale wetgeving trachtte om het tegenhouden, automatisch vasthouden en het weigeren van asiel te ‘legaliseren’, varieerde de reactie van de Europese Commissie van regelrechte lofprijzingen tot stilzwijgende steunbetuigingen. De leiding van de Commissie zei tegen leden van het Europees Parlement dat 'pushbacks' duidelijk illegaal zijn, maar suggereerde dat er geen harde bewijzen zijn dat ze plaatsvinden. Het vandaag gepubliceerde rapport van Amnesty International levert meer dan voldoende bewijs, net als dat van andere internationale organisaties en lokale groepen het afgelopen jaar.

De Europese Commissie heeft nog geen inbreukprocedure ingeleid tegen Litouwen, dat met zijn wetgeving, beleid en praktijken de internationale en EU-wetgeving op flagrante wijze heeft geschonden. Ondertussen blijven functionarissen van de Europese grens- en kustwacht (Frontex) de Litouwse grenswachten bijstaan, onder meer bij grenscontroles en andere activiteiten die kunnen bijdragen tot schendingen van de mensenrechten.

“Een jaar sinds Litouwens poging om illegaliteit te legaliseren, heeft de Europese Commissie nog steeds geen actie ondernomen om de Litouwse wetgeving op één lijn te brengen met de EU-wetgeving. Zolang de Europese Commissie werkeloos toeziet, zendt zij de lidstaten de boodschap dat de EU-wetten straffeloos kunnen worden geschonden”, aldus Nils Muižnieks.