FIFA moet mensenrechten beschermen door bindende waarborgen te eisen van kandidaten voor het WK van 2030 en 2034

Het rapport, Playing a Dangerous Game? Human Rights Risks Linked to the 2030 and 2034 FIFA World Cups, beoordeelt de risico's voor de mensenrechten in verband met de verschillende kandidaten - een gezamenlijk bod van Marokko, Spanje en Portugal met extra wedstrijden in Argentinië, Paraguay en Uruguay voor de WK-finale van 2030 - en een bod van Saudi-Arabië om het toernooi van 2034 te organiseren. De gedetailleerde biedingen, met inbegrip van de strategieën voor de mensenrechten, zullen naar verwachting binnen enkele weken ter beoordeling aan de FIFA worden voorgelegd, waarna het bestuursorgaan van het voetbal in december de gastheren zal bevestigen.

“Met slechts één kandidaat voor elk toernooi en grote mensenrechtenkwesties rond beide, zijn er grote vragen over de bereidheid van de FIFA om zich te houden aan de beloften en hervormingen die het de afgelopen jaren heeft gedaan, inclusief het uitoefenen van haar recht om elk bod af te wijzen dat niet voldoet aan haar mensenrechtenverplichtingen”, aldus Steve Cockburn, hoofd Arbeidsrechten en Sport bij Amnesty International.

“De geschiedenis laat zien dat het WK een bron kan zijn van waardigheid of uitbuiting, inclusie of discriminatie, vrijheid of onderdrukking. De beslissing om de gastrechten voor de toernooien van 2030 en 2034 toe te kennen, is een van de meest ingrijpende beslissingen die een sportorganisatie kan nemen.”

Andrea Florence, directeur van de Sports & Rights Alliance, een coalitie met Amnesty International die campagne voert voor mensenrechten in de sport, zei:

“Voordat de FIFA een toernooi toekent, moet ze zorgen voor bindende mensenrechtenovereenkomsten die werknemers, lokale gemeenschappen, spelers en fans volledig beschermen, onder meer tegen misbruik en discriminatie van raciale en religieuze minderheden, vrouwen en LGBTI+ personen.”

De FIFA heeft erop aangedrongen dat bieders middenveldorganisaties raadplegen, waaronder mensenrechtenorganisaties, maar dit is niet gebeurd. De FIFA heeft niet gereageerd op verzoeken van Amnesty International om te spreken met adviseurs die betrokken waren bij de evaluaties van de biedingen op basis van mensenrechten.

Het feit dat de FIFA er bij de toekenning van de meeste voorgaande WK's niet voor heeft gezorgd dat de mensenrechten werden gewaarborgd, heeft misbruik in de hand gewerkt. Tijdens de finale van 2022 in Qatar liepen werknemers die het toernooi verzorgden ernstige schade op, waarbij doden en gewonden vielen.

Het nieuwe rapport is gebaseerd op onderzoek door Amnesty International en partners in de Sports & Rights Alliance. Samenvattingen van het rapport zijn gedeeld met de FIFA, nationale voetbalbonden en overheidsinstanties in de kandidaat-landen. Alle ontvangen reacties zijn opgenomen of zullen openbaar worden gemaakt.

Gevaren van het bod voor het WK 2030

Het gezamenlijke bod voor 2030 van Marokko, Portugal en Spanje - met drie wedstrijden in Argentinië, Paraguay en Uruguay - brengt risico's met zich mee op het gebied van mensenrechten, voornamelijk met betrekking tot arbeidsrechten, discriminatie, vrijheid van meningsuiting en vergadering, politie, privacy en huisvesting.

In Marokko zal veel gebouwd moeten worden, onder andere aan een nieuw stadion met een capaciteit van 115.000 plaatsen, maar de geplande wetgeving om de gezondheid en veiligheid op de werkplek te verbeteren moet nog worden aangenomen en gedwongen uitzettingen zijn een reden tot bezorgdheid. In de drie voorgestelde gastlanden lopen arbeidsmigranten het risico op uitbuiting en andere schade, waaronder mensenhandel. In Spanje en Portugal zijn er meer arbeidsongevallen dan gemiddeld in de EU. Arbeidsmigranten werden misbruikt en kregen te maken met loondiefstal bij de uitbreiding van het Camp Nou stadion van FC Barcelona in 2023.

Een grote toestroom tijdens het WK dreigt de ernstige tekorten aan betaalbare huisvesting in Portugal en Spanje te verergeren, met inbegrip van een toename van kortetermijnverhuur, wat leidt tot hogere woonkosten of uitzettingen van bestaande bewoners.

Buitensporig gebruik van politiegeweld is een bewezen risico in alle drie de landen, rond voetbal en in andere contexten, inclusief het gebruik van rubberen kogels. De politie in Spanje en Portugal is het onderwerp geweest van talrijke klachten van binnen- en buitenlandse fans. Het recht op privacy kan ook worden bedreigd door invasieve spyware en biometrische surveillance, vooral in Marokko en Spanje.

In een onafhankelijke FIFA-evaluatie van Marokko's vorige kandidatuur voor het WK 2026 werd opgemerkt dat de strafbaarstelling van handelingen van hetzelfde geslacht “bijzonder problematisch” was. Andere aspecten van de Marokkaanse wetgeving blijven het risico van discriminatie op grond van geslacht tegen vrouwelijke werknemers en deelnemers aan het toernooi in stand houden. Daaronder valt de strafbaarstelling van seksuele relaties buiten het huwelijk, waardoor vrouwen vaak geen aangifte kunnen doen van seksueel geweld.

Marokko beperkt de vrijheid van meningsuiting door kritiek op de islam, de monarchie, staatsinstellingen, het leger en de territoriale integriteit van de staat strafbaar te stellen. Journalisten en mensenrechtenactivisten worden lastiggevallen, willekeurig vastgehouden, geslagen en vervolgd voor kritiek op de regering, vooral in verband met het betwiste grondgebied van de Westelijke Sahara.

Rassendiscriminatie is een probleem in alle drie de landen, met racistische acties tegen zwarte voetballers, zoals tegen Vinicius Junior in Spanje, Moussa Marega in Portugal en Chancel Mbemba in Marokko. In Portugal gelooft 60% van de mensen dat er racisme is in het voetbal, volgens een enquête uit 2020 onder mensen die betrokken zijn bij de sport.

De uitstoot van broeikasgassen door reizen in verband met een toernooi dat wordt uitgebreid tot 48 teams en drie continenten zal waarschijnlijk aanzienlijk zijn. Dit ondanks de toezegging van de FIFA om de uitstoot van koolstof tegen 2030 te halveren en tegen 2040 “netto nul” te zijn.

Gevaren van het bod van Saudi-Arabië voor het WK van 2034

Saudi-Arabië heeft een ontstellende staat van dienst op het gebied van de mensenrechten en de kandidatuur van het land brengt een groot aantal zeer ernstige risico's met zich mee. Het koninkrijk heeft de afgelopen jaren miljarden uitgegeven aan een campagne om het imago op te poetsen en de aandacht af te leiden van de erbarmelijke staat van dienst op het gebied van mensenrechtenschendingen. Daarbij wordt zwaar geleund op investeringen in sport, waaronder voetbal. Een ontwerpwetboek van strafrecht lijkt veel mensenrechtenschendingen verder in de wet te verankeren.

Voor de organisatie van het toernooi is een enorm bouwprogramma nodig, waardoor de risico's van gedwongen uitzettingen toenemen. Deze hebben zich al voorgedaan bij bestaande bouwprojecten, waaronder berichten over dodelijk geweld bij de ontruiming van nederzettingen in verband met The Line, een onderdeel van het stadsbouwproject NEOM.

Er zullen waarschijnlijk honderdduizenden arbeiders nodig zijn voor de bouw en oplevering van het toernooi. De meesten van hen zullen waarschijnlijk arbeidsmigranten zijn, die reeds het grootste deel van de beroepsbevolking in de privésector uitmaken en een ernstig risico op arbeidsmishandeling lopen. Door het kafala-systeem, dat de immigratiestatus van een arbeidsmigrant wettelijk bindt aan een werkgever of sponsor, hebben arbeiders weinig verhaalsmogelijkheden wanneer ze het slachtoffer worden van loondiefstal, geweld of andere vormen van misbruik.

Discriminatie is diep verankerd in wetgeving en praktijk en dat kan gevolgen hebben voor fans, werknemers, spelers en journalisten. Vrouwelijke fans lopen het risico op oneerlijke en onevenredige vervolging op grond van wetten die seks buiten het huwelijk strafbaar stellen. Deze wetten worden vaak gebruikt om slachtoffers van seksueel geweld, waaronder verkrachting, het zwijgen op te leggen en kunnen leiden tot opsluiting voor onbepaalde tijd. Het mannelijke voogdijstelsel discrimineert vrouwen en meisjes.

Ondanks de verzekering van het Saudische Bureau voor Toerisme dat “iedereen welkom is”, is er geen wettelijke bescherming voor LGBTI+ personen. Mensen worden vaak vervolgd op grond van de vage en veel te brede regelgeving van het land op het gebied van openbare orde en zedelijkheid en de wet tegen cybercriminaliteit.

Elke openbare beoefening van andere godsdiensten dan de islam is verboden en de sjiitische moslimminderheid wordt zwaar gediscrimineerd. Twaalf sjiitische supporters van voetbalclub Al Safa werden onlangs veroordeeld tot gevangenisstraffen variërend van zes maanden tot een jaar voor het reciteren van een religieus folkloristisch lied tijdens een wedstrijd.

Er is weinig of geen vrijheid van meningsuiting, vereniging of vergadering. Onafhankelijke mensenrechtenorganisaties, politieke partijen of vakbonden zijn niet toegestaan en journalisten, mensenrechtenactivisten, politieke activisten, schrijvers, geestelijken en vrouwenrechtenactivisten zijn op grote schaal gearresteerd en opgesloten.

Bijna alle mensenrechtenactivisten staan nu terecht, zitten een gevangenisstraf uit, hebben een reisverbod of zijn in ballingschap. Breed gedefinieerde antiterrorismewetgeving is gebruikt om activisten te vervolgen, waarbij gevangenisstraffen tot 45 jaar en zelfs de doodstraf worden opgelegd voor het “direct of indirect” beledigen van de koning of kroonprins.

Er bestaan geen onafhankelijke media en journalisten die de regering bekritiseren worden geconfronteerd met censuur, opsluiting en onderdrukking. De journalist Jamal Khashoggi werd in 2018 in Turkije vermoord in een door de Saudische staat gesanctioneerde moord. De autoriteiten blokkeren een reeks websites en treden hard op tegen individuen die zich online uitspreken. Salma al-Shehab, een doctoraatstudente uit Saudi-Arabië aan de Universiteit van Leeds in het Verenigd Koninkrijk, werd aangehouden en veroordeeld tot 27 jaar gevangenisstraf op basis van haar Twitter-activiteiten, en Manahel al-Otaibi, een fitnessinstructeur, tot 11 jaar voor tweets ter ondersteuning van vrouwenrechten. Online accounts van critici zijn gehackt en Pegasus spyware is gebruikt om de telefoons van vrouwenrechtenactivisten, politieke dissidenten, journalisten en hun familieleden te bespioneren.

Fans die naar het toernooi reizen en arbeidsmigranten denken misschien dat ze vrijgesteld zijn van de doodstraf, maar 39% van de geëxecuteerde mensen in het land tussen 2010 en 2021 waren buitenlands. Daaronder waren ook executies voor niet-gewelddadige overtredingen zoals drugsdelicten. Amnesty International registreerde de executie van 172 mensen door Saudi-Arabië in 2023, afkomstig uit ten minste 13 verschillende staten, waaronder zes vrouwen.

Amnesty International voert campagne voor en vraagt de vrijlating van activisten en anderen die vastzitten omdat ze zich hebben uitgesproken voor verandering.

Herstelmaatregelen en aanbevelingen

Het voorkomen van mensenrechtenschendingen in verband met het WK 2030 vereist maatregelen om de arbeidsrechten te versterken, discriminatie te bestrijden, het recht op huisvesting te beschermen en de vrijheid van meningsuiting mogelijk te maken.
Hervormingen die nodig zijn om schendingen te voorkomen in verband met het WK 2034 in Saudi-Arabië moeten fundamenteler zijn, zoals ingrijpende veranderingen in de arbeidswetgeving om werknemers te beschermen en de vrijlating van activisten en mensenrechtenactivisten die ten onrechte gevangen zijn gezet.

De belangrijkste aanbevelingen in het rapport zijn onder andere dat de FIFA echt onafhankelijke risicobeoordelingen van de mensenrechten uitvoert voor elke kandidatuur, en bindende toezeggingen van gastlanden verzekert om mensenrechtenschendingen te voorkomen, met strenge systemen om de uitvoering ervan te controleren en af te dwingen, inclusief klachtenmechanismen en toegang tot effectieve schadeloosstelling.

De FIFA moet ook zorgen voor een zinvolle deelname van middenveldorganisaties, vakbonden, vertegenwoordigers van fans, spelersvakbonden en groepen die te maken hebben met discriminatie, gedurende het hele biedingsproces en de voorbereiding van het toernooi.

Het rapport voegt eraan toe dat de FIFA het WK niet mag toekennen aan een kandidaat die de mensenrechten niet garandeert - en elke overeenkomst om het toernooi te organiseren moet beëindigen als de mensenrechten in gevaar komen of worden geschonden.

Lees het volledige rapport