DRC: bloedbad in Goma moet onderzocht worden als misdaad tegen de mensheid

Het rapport omschrijft hoe veiligheidstroepen een bloedbad aanrichtten en het vuur openden op demonstranten die het vertrek van de VN-vredesmacht MONUSCO (Mission de l'Organisation des Nations Unies pour la stabilisation en République démocratique du Congo) eisten. De meeste demonstranten waren aanhangers van de religieuze en politieke groepering Natural Messianic Judaic Faith Towards the Nations (FNJMN), die haar aanhangers “Wazalendo” noemt.

Amnesty International heeft de locaties, timing en volgorde van het bloedbad gereconstrueerd en drie legerofficieren geïdentificeerd van wie de verantwoordelijkheid individueel onderzocht zou moeten worden. Bij voldoende bewijs zouden ze vervolgd moeten worden voor mogelijke misdaden tegen de mensheid.

Deze personen zijn de voormalige militaire gouverneur van Noord-Kivu, luitenant-generaal Constant Ndima Kongba; kolonel Mike Kalamba Mikombe, die de commandant was van de gecombineerde bewapeningsbrigade van de Republikeinse Garde van Noord-Kivu (BIA); en majoor Peter Kabwe Ngandu, die de commandant was van het bataljon speciale eenheden van de Republikeinse Garde in Goma en die diende onder kolonel Mikombe.

“Dit bloedbad was niet – zoals de autoriteiten beweerden - het resultaat van blunderende soldaten die onverwachts ingrepen nadat aanhangers van Wazalendo een politieagent hadden gestenigd. Het was het resultaat van een reeks weloverwogen, geplande acties van de Congolese autoriteiten, nadat MONUSCO hen uitdrukkelijk had gevraagd het protest te verbieden,” zei Tigere Chagutah, Amnesty's regionale directeur voor Oost- en Zuidelijk Afrika.

“President Felix Tshisekedi moet luitenant-generaal Constant Ndima Kongba en majoor Peter Kabwe Ngandu onmiddellijk uit het leger schorsen in afwachting van een onderzoek. Kolonel Mike Kalamba Mikombe, die is veroordeeld in verband met de moorden, moet ook verder worden onderzocht op zijn andere vermeende misdaden en, als er voldoende bewijs tegen hem is, worden vervolgd.

“Amnesty International eist verder dat het VN Departement voor Vredesoperaties snel een onafhankelijk onderzoek instelt naar de rol van MONUSCO en zijn leiders, en hun bevindingen openbaar maakt.”

Operatie 'Keba’

Amnesty International’s onderzoek liep tussen september 2023 en oktober 2024. De organisatie onderzocht plaatsen delict, interviewde meer dan 70 mensen – waaronder overlevenden, ooggetuigen en vermoedelijke daders – en analyseerde gerechtelijke dossiers en vertrouwelijke officiële documenten. Amnesty's Evidence Lab controleerde ook tientallen video's en foto's van het bloedbad, plus satellietbeelden om de bevindingen te bevestigen.

Op 19 augustus 2023 schreef Wazalendo leider Efraimu Bisimwa een brief naar de burgemeester van Goma om formeel kennis te geven van een gepland protest, zoals vereist door de Congolese wet. Hij verklaarde dat het protest bedoeld was om het vertrek van MONUSCO en andere buitenlandse troepen te eisen.

Op 21 augustus schreef het MONUSCO-kantoor in Goma een brief aan gouverneur Ndima, waarin bezorgdheid werd geuit over de geplande protesten en er bij de autoriteiten op werd aandrongen om het protest volledig te verbieden “gezien de haatdragende en gewelddadige aard ervan”. Amnesty International heeft de meeste verklaringen en berichten van de FNJMN in de aanloop naar 30 augustus 2023 bestudeerd, maar vond geen bewijs van aanzetten tot geweld.

Vier dagen na het verzoek van MONUSCO liet gouverneur Ndima het leger en de politie weten dat de Wazalendo een ernstige bedreiging vormden voor Goma en droeg hen op “alle maatregelen te nemen” om de faciliteiten van MONUSCO en de stad te beschermen.

Politie- en legercommandanten in Noord-Kivu ontwikkelden vervolgens operationele plannen, waar Amnesty de hand op kon leggen, met specifieke instructies voor kolonel Mikombe's BIA om “geïsoleerde vijandelijke elementen te vernietigen” op 30 augustus. Deze troepen zouden een centrale rol spelen in het bloedbad.

Dodelijke spiraal

Het geweld begon rond 3 uur 's nachts op 30 augustus 2023, de dag van het geplande protest. Een commando-eenheid, klaarblijkelijk geleid door majoor Kabwe, commandant van de Speciale Troepen van Goma, viel een FNJMN-radiostation binnen in een woonwijk ten noordwesten van Goma. De soldaten bonden 12 mensen vast, waaronder Wazalendo leider Bisimwa, namen hen mee naar buiten en openden het vuur, waarbij zes doden vielen, waaronder de 44-jarige journalist Tabita Fabiola, en minstens tien gewonden.

Ondertussen schoot, volgens ooggetuigen, een politiepatrouille twee blokken verderop op andere Wazalendo aanhangers die op weg waren naar het radiostation, waarbij minstens één dode en meerdere gewonden vielen. Enkele Wazalendo aanhangers namen een politieagent gevangen en brachten hem naar hun tempel ongeveer twee kilometer verderop.

Rond 6 uur 's ochtends schoot de politie op een groep Wazalendo aanhangers die de tempel verlieten, waarbij één van de zonen van Wazalendo leider Bisimwa, Uwezo Milele, werd gedood. Na dit incident stenigde een groep Wazalendo volgelingen de gevangengenomen politieagent. Al snel verzamelden honderden Wazalendo aanhangers zich buiten de tempel om te protesteren.

Om 7 uur 's ochtends rukten zwaarbewapende Congolese soldaten, voornamelijk van de Special Forces van de Republikeinse Garde, massaal op naar de tempel. De demonstranten droegen geen wapens, zoals vastgesteld door Amnesty-onderzoek en twee Congolese militaire processen.

Dertig minuten lang probeerden twee militaire officieren de Wazalendo te overhalen om niet te demonstreren. Plotseling greep BIA-kolonel Mikombe in en onderbrak de gesprekken. Volgens vijf getuigen, onder wie de twee militaire officieren, beval Mikombe soldaten het vuur te openen.

Tientallen mensen kwamen om in het daaropvolgende bloedbad. Door Amnesty geverifieerde beelden tonen salvo’s wat waarschijnlijk geweervuur is in de richting van de menigte en soldaten die lichamen verzamelen, verslepen en in legertrucks laden. Getuigen beschreven hoe soldaten plassen bloed en lichaamsdelen opruimden en urenlang Wazalendo aanhangers en anderen arresteerden nadat het schieten ophield. Voordat ze vertrokken, plunderden en verbrandden de soldaten de tempel.

Een slachtoffer vertelde aan Amnesty International: “Ik heb de oorlog overleefd... Maar ik heb nog nooit zoiets gezien. Ik denk niet dat ik ooit zal herstellen van wat mijn ogen die dag hebben gezien.”

Volgens de autoriteiten werden 56 mensen gedood, maar in een vertrouwelijk VN-rapport dat Amnesty kon inkijken, wordt het aantal op 102 geschat, “waaronder 90 mannen, 8 vrouwen en 4 jongens, en nog eens 80 gewonden”. Amnesty heeft consistente rapporten ontvangen over nog minstens 10 vermisten.

De autoriteiten stapelden de lichamen op in het militaire ziekenhuis van Goma, sommige in de open lucht, en verhinderden families om ze te identificeren of te begraven gedurende drie weken totdat de lichamen ernstig ontbonden waren.

Er vond geen ballistisch onderzoek, DNA-verzameling of autopsie plaats als onderdeel van het door de autoriteiten beloofde onderzoek, ook niet op 27 officieel niet-geïdentificeerde lichamen.

In de nasleep van het bloedbad leek het hoofd van MONUSCO de reactie van de autoriteiten op het protest te rechtvaardigen door te beweren dat de veiligheidstroepen “in overeenstemming met hun primaire verantwoordelijkheid voor de veiligheid in het land ... probeerden om de demonstratie, die gewelddadig zou worden, te voorkomen”. Militair gouverneur Ndima stuurde felicitaties naar de defensie- en veiligheidstroepen en streek publiekelijk de eer op voor de operatie.

Gebrekkige processen

Tussen 1 september en 10 oktober 2023 vonden in Goma twee afzonderlijke militaire processen plaats over de zaak. Geen van beide leverde op dat er effectieve verantwoording moest worden afgelegd of dat er gerechtigheid geschiedde die zou helpen om toekomstige bloedbaden te voorkomen. In beide processen is beroep aangetekend.

Het eerste proces berechtte 116 Wazalendo aanhangers en anderen voor opstand en de moord op de politieagent. Het voldeed bij lange na niet aan de normen van een eerlijk proces. De collectieve vervolging van meer dan 100 mensen voor één moord leek meer een poging om FNJMN-aanhangers verantwoordelijk te houden voor het geweld van 30 augustus 2023 dan om de moord op de politieagent echt te onderzoeken en te vervolgen.

In het tweede proces werden zes leden van de Republikeinse Garde, waaronder twee hoge officieren, berecht voor het vermoorden en verwonden van Wazalendo aanhangers. Het onderzoek was overhaast en onvolledig. De volledige omvang van de op 30 augustus gepleegde misdaden werd niet vastgesteld en er werd slechts met 109 slachtoffers rekening gehouden terwijl zelfs het officiële aantal doden en gewonden veel hoger ligt.

De rechtbank oordeelde dat kolonel Mikombe de Republikeinse Garde opdracht gaf om te schieten en veroordeelde hem voor moord, poging tot moord en vernieling van wapens. Kolonel Mikombe werd ontslagen uit het leger, kreeg een boete en werd ter dood veroordeeld. Amnesty International is in alle gevallen tegen de doodstraf.

Drie andere soldaten kregen 10 jaar gevangenisstraf voor moord en poging tot moord.

Militair gouverneur Ndima en majoor Kabwe werden niet berecht.

Ndima, die tijdens het bloedbad de hoogste militaire bevelhebber van Noord-Kivu was, blijft generaal ondanks zijn schorsing als gouverneur. Kabwe is nu waarnemend commandant van de Speciale Troepen in Noord-Kivu, een hogere positie dan voor het bloedbad.

“Dit is niet de eerste keer dat het Congolese leger gruwelijke misdaden begaat tegen de burgerbevolking die ze zou moeten beschermen. De slachtoffers verdienen waarheid en gerechtigheid, geen collectieve straf,” zei Tigere Chagutah.

“De autoriteiten van de DRC moeten het onderzoek naar dit bloedbad heropenen, in overeenstemming met regionale en internationale normen, om de waarheid boven tafel te krijgen en alle betrokkenen ter verantwoording te roepen. President Tshisekedi moet de Republikeinse Garde, met inbegrip van de Speciale Troepen, verbieden om operaties van ordehandhaving uit te voeren. Slechts in zeer uitzonderlijke omstandigheden en in lijn met internationale normen zouden strijdkrachten in het algemeen mogen betrokken worden bij ordehandhaving en die omstandigheden moeten specifiek vastgelegd worden.”

“We roepen het Bureau van de Aanklager van het Internationaal Strafhof ook op om te overwegen om de moorden van 30 augustus 2023 in Goma te onderzoeken als onderdeel van lopende onderzoeken naar de situatie in het oosten van de DRC.”

Amnesty’s onderzoek

In een reactie op de bevindingen die Amnesty met hem deelde, zei gouverneur Ndima dat er geen bewijs is dat hij opdracht gaf tot de schietpartijen of “dat deze ongelukkige gebeurtenissen plaatsvonden”. Hij beweerde dat hij onmiddellijk opdracht had gegeven tot onderzoeken en arrestaties na het bloedbad, maar gaf geen bewijs om zijn beweringen te staven. Hij gaf ook geen antwoord op Amnesty's vragen over zijn officiële boodschap die de aanleiding vormde voor de militaire operaties, zijn acties in de aanloop naar het bloedbad, zijn kennis van het bloedbad tijdens het verloop ervan, of zijn vergoelijkingen en felicitatieboodschappen achteraf.

Via zijn advocaat zei kolonel Mikombe dat hij “puur toevallig” bij de Wazalendo tempel was, nadat een andere kolonel hem tegenhield en vroeg of hij hem mocht vergezellen. Hij beweerde dat hij opdracht had gegeven te stoppen nadat het schieten was begonnen. Amnesty heeft geen bewijs gevonden om deze beweringen te staven.

Majoor Kabwe heeft niet gereageerd op Amnesty’s uitnodiging om te reageren op voorlopige bevindingen.

De VN-ondersecretaris-generaal voor Vredesoperaties reageerde op Amnesty's bevindingen en vragen door te zeggen dat MONUSCO haar verzoek aan de autoriteiten deed na het ontvangen van informatie die aangaf dat het geplande protest “aanzienlijke risico's met zich meebracht voor zowel vredeshandhavers als inwoners van Goma”. Hij zei dat MONSUCO's verzoek aan de Congolese autoriteiten een oproep bevatte om verlies van mensenlevens te voorkomen en benadrukte respect voor mensenrechten, waaronder vrijheid van meningsuiting en vreedzame vergadering.

Amnesty's brieven aan onder andere president Tshisekedi, de minister van Justitie en de minister van Defensie om te reageren op het onderzoek, zijn onbeantwoord gebleven.

Meer details en de beschikbare antwoorden van de beschuldigden zijn te vinden in het rapport.