"DE RECHTSSTAAT EN DE DEMOCRATIE IN POLEN STAAN OP HET SPEL."
Jarenlang bewoog hij hemel en aarde om de mensenrechten in Polen te beschermen: de nationale ombudsman Adam Bodnar. De jurist is een van de meest invloedrijke stemmen die weerwerk biedt tegen de aanval op mensenrechten door de Poolse machthebbers. OP 15 aPRIL BEsliste HET POOLSE GRONDWETTELIJK HOF DAT DE KRITISCHE MENSENRECHTENCOMMISSARIS ZIJN WERK NIET KAN VERDER ZETTEN.
"De uitslag was te voorspellen", klinkt het bij een teneergeslagen Bodnar, " de rechters van het hof zijn meermaals bekritiseerd om hun gebrek aan onafhankelijkheid."
MENSENRECHTENCOMMISSARIS ADAM BODNAR
In februari gingen we met Adam Bodnar in gesprek naar aanleiding van de jaarlijkse Amnesty-leerstoel die wordt uitgereikt door de Universiteit Gent. Op het moment van het interview was hij nog actief als ombudsman en mensenrechtencommissaris maar Bodnar bereidde zich al voor op de beslissing van het Grondwettelijk Hof: "Het is een zwaard van Damocles dat momenteel boven mijn hoofd hangt.", klonk het twee maanden geleden.
Hoe moeilijk is het voor u om in het Polen van vandaag uw functie van mensenrechtencommissaris uit te oefenen?Adam Bodnar: “Ik sta er om te beginnen niet alleen voor. Ik kan rekenen op driehonderd medewerkers. We bestaan en kunnen ons werk doen. Dat bewijst dat Polen nog niet helemaal is afgegleden naar het niveau van een autoritaire staat. Het is niet zoals in Hongarije, ook al is Viktor Orbán een voorbeeld voor de huidige Poolse politieke leiders.
Wel is de kans groot dat mijn kantoor onder een regeringsgezinde opvolger sterk zal afslanken of zich als mensenrechtenwaakhond low profile zal opstellen. De huidige regering doet alles wat ze kan om van Polen een antiliberaal regime te maken. Er is weinig respect voor de onafhankelijkheid van instellingen en er is nauwelijks dialoog mogelijk met de overheid en haar administraties. Ze beschouwen mij als een buitenstaander. Ik probeer daarom mensenrechtenthema’s onder de aandacht te brengen op alternatieve manieren, onder meer via maatschappelijke middenveldorganisaties en de media.”
“De regering beschouwt mij als een soort vijand, die haar voortdurend aanvalt. Maar ik kan niet toestaan dat de rechten van LGBTI-mensen en andere minderheden met de voeten worden getreden."
Uw voorgangers brachten vaak zaken voor het Grondwettelijk Hof om de mensenrechten in Polen te beschermen. Dat ligt nu wellicht anders?
“Mijn voorgangers gingen regelmatig naar het hof, tot wel 25 keer per jaar. Op die manier heeft het Grondwettelijk Hof in het verleden uitspraken gedaan die erg belangrijk waren voor de democratische rechten en vrijheden van de Poolse burgers. In mijn geval zou die aanpak niet verstandig zijn, want de regering heeft de voorbije jaren het Grondwettelijk Hof grotendeels aan haar controle onderworpen. Klachten of zaken die ik voor het hof zou brengen, zouden worden afgewezen. Of erger nog, het hof zou uitspraken doen die de regering helpen om ongrondwettelijke maatregelen te legitimeren.”
De verstrenging van de abortuswetgeving in oktober 2020 kwam er inderdaad via het Grondwettelijk Hof...
“De regering probeert een andere invulling te geven aan de rechten van vrouwen, LGBTI-mensen, migranten, minderheden … Het is een ideologische kwestie. Ik kan natuurlijk niet toestaan dat de rechten van LGBTI-mensen en andere minderheden worden geschonden. Het is mijn job om die rechten te verdedigen.”
In hoeverre slaagt u in uw missie?
“Ik ben niet naïef en weet dat ik lang niet alles heb kunnen tegenhouden, maar ik heb toch al resultaten geboekt. In de kwestie van het abortusverbod probeer ik mijn stem zo luid mogelijk te laten horen en het publieke debat te beïnvloeden. Het is zeer moeilijk om de uitspraak van het Grondwettelijk Hof hierover terug te draaien, dat besef ik goed. Daarom wijs ik op de mogelijkheid om via een burgerraad tot een oplossing te komen. Zo is het in Ierland gegaan. In de Ierse burgerraad bleek er een breed gedragen consensus over abortus, waarna men heeft beslist om een referendum te houden die uiteindelijk heeft geleid tot legalisering. Recent kwamen we ook in actie tegen de LGBTI-vrije zones. De beslissing van lokale besturen om op hun gebied een “zone vrij van LGBTI-ideologie” uit te roepen, heb ik in een aantal gevallen aangevochten voor een administratieve rechtbank. Vier zaken heb ik gewonnen, drie verloren en twee zijn nog lopende.”
HISTORISCHE TIJDEN
Adam Bodnars vijfjarige mandaat zou normaal begin september 2020 aflopen, maar het parlement raakte het niet eens over zijn opvolger. En zolang er geen opvolger was, moest hij aanblijven, zo schrijft de wet voor. De regering zocht een uitweg via het Grondwettelijk Hof om Bodnar, de luis in de pels, van zich af te schudden en daar zijn ze uiteindelijk deze week in geslaagd.
Is uw opvolging wel verzekerd?
“Omdat het parlement het niet eens werd over drie mogelijke opvolgers, moet de procedure helemaal opnieuw worden gedaan. De PiS en haar regeringspartners zijn in de meerderheid in het lagerhuis of de Sejm, terwijl de oppositie een nipte meerderheid heeft in de Senaat. Eerst werden twee progressieve kandidaten weggestemd. En zopas lag de Senaat dwars bij de kandidaat die in januari de Sejm achter zich kreeg. Zo blijf ik voorlopig op post. De regering probeert wel via het Grondwettelijk Hof van me af te raken. Aan het hof werd de vraag gesteld of het in overeenstemming is met de grondwet dat de zittende ombudsman aanblijft tot er een opvolger is. In maart buigt het hof zich over deze vraag. Het is een zwaard van Damocles dat boven mijn hoofd hangt.
“Blijven we op het pad van de democratie, als een loyaal lid van de EU, of gaan we in de richting van een niet-democratische, autoritaire staat?"
Ik blijf in elk geval mijn werk zo goed mogelijk doen zolang ik ombudsman ben. Dagelijks zie ik hoe belangrijk dat is voor de burgers en voor de democratie en de vrijheid in Polen. Activisten worden geïntimideerd en sommigen worden het slachtoffer van wraakacties. Er worden soms processen tegen hen aangespannen of ze krijgen te maken met andere gerechtelijke acties. Ik probeer hen te helpen en te verdedigen. Ze weten dat ze op mij kunnen rekenen als ze het doelwit worden van de autoriteiten of door groepen die vijandig staan tegenover hun ideeën.”
Ziet u het nog goedkomen in Polen?
“Dit zijn echt historische tijden voor mijn land. De rechtsstaat en de democratie staan op het spel. Blijven we op het pad van de democratie, als een loyaal lid van de EU, of gaan we in de richting van een niet-democratische, autoritaire staat? Vandaag regeert in elk geval een partij die er alles aan doet om de ruimte voor discussie, pluralisme, de onafhankelijkheid van justitie en van de burgers te beperken. Maar ik stel vast dat meer mensen zich bewust worden van wat er gebeurt. Ik zie steeds vaker pogingen om terug te vechten, om solidair te zijn met elkaar. Mensen gaan in tegen het discours van de regering en gaan ondanks alles nog demonstreren. We staan op de rand, maar er is nog hoop.”
Wat kunnen de Amnesty-supporters doen? “Probeer alstublieft degenen die worden geviseerd en aangevallen in Polen zoveel mogelijk te steunen en te beschermen. Elke brief, elke uitnodiging, elke steunbetuiging, elke blijk van belangstelling is erg belangrijk voor hen en geeft hen kracht om hun werk en acties voort te zetten.
