Colombia: Vredesgemeenschap van San José de Apartadó wint proces en krijgt eigendomstitel

De boerderij La Roncona, bron van voedsel en inkomsten

De boerderij La Rancona is enorm belangrijk voor de Vredesgemeenschap van San José De Apartadó. Ze is gelegen vlak bij de belangrijkste nederzetting van de Gemeenschap San Josecito. Het is een stuk grond van iets meer dat 114 ha. Ze verbouwen er voedsel voor de Gemeenschap, het is letterlijk hun pan coger (=broodwinning). Ze verbouwen er ook cacao, hun belangrijkste commercieel product, dat grotendeels uitgevoerd wordt naar Lush Cosmetics in Engeland en dat zorgt voor de inkomsten van de Gemeenschap. La Roncona is van levensbelang voor de Gemeenschap. Daarom dat de Gemeenschap besliste om een rechtszaak op te zetten tegen de familie Jaramillo en anderen die ten onrechte deze grond claimen.

De rechtszaak

In december 2021 vraagt Jeimi Aguilera, mensenrechtenactiviste, advocate en lid van dhColombia een rechtszaak te starten tegen wie deze boerderij claimt. Een eerste zitting wordt gepland op 30 maart 2022 in Apartadó. Een dag voordien komt het bericht dat de zitting zonder vermelding van reden uitgesteld is naar 27 juli 2022. Op 18 juli laat de familie Jaramillo weten dat ze niet aanwezig kan zijn omdat ze dan op een ander proces moet aanwezig zijn in Medellín. Omdat de Gemeenschap vermoedt dat de tegenpartij het proces wil vertragen, vraagt ze (digitale) aanwezigheid van het Europees Netwerk van Solidariteit met de Vredesgemeenschap voor de volgende zitting op 26 oktober 2022. Er zijn zo’n 25 internationale waarnemers, voornamelijk uit Spanje, Italië en België, online present. Om 9:00 Colombiaanse en 16:00 Europese tijd zal de zitting van start gaan. Maar wat blijkt? De leiders en leden van de Gemeenschap zijn tevergeefs naar Apartadó gereisd. De zitting wordt opnieuw geannuleerd. Men was vergeten te melden dat de rechter verlof had genomen. De zitting wordt uitgesteld naar 8 februari 2023. Ook dan wordt de zitting afgelast: er waren twee hoorzittingen tegelijk gepland. Op het allerlaatste moment wordt meegegeven dat de zitting verplaatst is naar 27 april.

Nood aan internationale druk

Dit herhaaldelijk uitstel wordt gezien als een weigering tot effectieve toegang tot rechtsbedeling. Dus is verdere internationale druk nodig. Er wordt een brief opgesteld, gericht aan de minister van Justitie en het Recht. En deze brief heeft onmiddellijk effect. De zitting wordt nu vervroegd naar 30 maart. En ditmaal gaat de zitting wel door. Er was een belangrijke aanwezigheid van Europese observatoren: het gaat om afgevaardigden van organisaties en gemeenten. De internationale observatoren volgen de zitting zonder gebruik te maken van hun camera en micro. De zitting verliep positief met o.a. een getuigenis van een plaatselijke leider van de Pinksterbeweging. En de volgende zitting wordt gepland op 5 mei.

Een overwinning voor de Gemeenschap

De Gemeenschap maakte zich vooral zorgen voor de getuigenis van Samir (alias), een paramilitair (ex -FARC-guerrillero) die verschillende jaren in de kazerne van de 17e Brigade verbleef. Hij beweerde dat de Gemeenschap de gronden had gekocht van de FARC. Na een zitting van 12 uren (ik maakte de eerste 8 uren mee van 16:00 uur tot 24 uur en nadien liet ik mijn computer ingelogd aanstaan) was de uitspraak van de Tweede Burgerlijke Rechter van het Circuit van Apartadó: “De rechtbank erkent het publiek, vreedzaam en ononderbroken bezit sinds 1997 van de gronden van de boerderij La Roncona door de Vredesgemeenschap van San José de Apartadó”. Het is een overwinning voor de Gemeenschap.

Dus bijzonder goed nieuws. Toch vraagt de tegenpartij de nietigheid van het vonnis ‘omwille van de intimidatie en conditionering van de rechter door de aanwezige internationale observatoren’. De tegenpartij gaat in beroep.

Een brief met effect!

Internationale aanwezigheid en druk werkt! Daarop is trouwens ons werk van Amnesty ook gebaseerd.

De brief naar de minister van Justitie heeft onmiddellijk effect gehad, wat opmerkelijk is in Colombia en allicht minder evident was bij vorige regeringen. Ook de minister van Defensie kwam informeel op bezoek bij de Vredesgemeenschap om hun getuigenissen te aanhoren. De Gemeenschap was daar blij mee maar liet kort nadien weten dat het geen effect had op de controle door het paramilitarisme.

Ook wat betreft de processen voor de Eenheid van Restitutie van de Gronden (Unidad de Restitución de Tierras = URT) werden het laatste jaar enkele belangrijke resultaten geboekt:

Ten eerste was er de erkenning dat de zaak over een aantal gronden van de Vredesgemeenschap als emblematisch moet beschouwd worden in deze periode van transitionele of overgangsjustitie. Het gevolg hiervan is dat de territoriale URT minder bevoegdheid heeft en dat er toezicht is van de nationale URT met zetel in Bogotà. Dit zou er moeten toe leiden dat corruptie op lokaal niveau minder kan spelen. De directeur van de URT van Apartadó is ook buiten dienst gesteld en de directeur van de URT van Medellín neemt zijn taken over.

Ten tweede werd de Vredesgemeenschap erkend als ‘Politiek Collectief Subject’. De gemeenschap kan dus erkend worden als eigenaar, in plaats van afzonderlijke families.

Tot slot, is er nu driemaandelijks overleg met de Nationale URT met de Vredesgemeenschap.

Een stap vooruit, maar de weg is nog lang

Voor de ongeveer 800 hectares collectieve grond van de Gemeenschap lopen zo’n 150 claims op restitutie door andere partijen. Veel van deze claims zijn niet bedoeld om de gronden terug te geven aan de boeren, maar wel om deze gronden met grote winst te verkopen aan grootgrondbezitters en multinationals. En dus zullen er nog veel rechtszaken volgen.

ACHTERGROND

Gedwongen ontheemding en landroof

Volgens cijfers van de Regering (Registro Único de Víctimas = RUV) werden tussen 1985 en einde 2021 meer dan 8 miljoen personen het slachtoffer van gedwongen ontheemding. Meer dan 8 miljoen mensen waren op de vlucht in eigen land of in het buitenland. Die mensen moesten hun gronden achterlaten. Vaak wordt ontheemding doelbewust ingezet om gronden in te pikken. Naar schatting werden tussen de 6 miljoen tot 10 miljoen hectares (2 tot 3 maal de oppervlakte van België) van de gronden in Colombia in de steek werden gelaten of geroofd.

Predios baldíos = braakliggende gronden

Ongeveer 20% van de gronden in Colombia (48 miljoen hectares) zijn predios baldíos. Niemand bezit hiervan eigendomstitels. Dus zijn het gronden van de staat. Vaak bestaat er zelfs geen kadaster van. De stad Apartadó is pas ontstaan in het midden van de 20ste eeuw, toen boeren het oerwoud in trokken en de gronden begonnen te bewerken. Men noemde ze colonos want ze koloniseerden de hele streek. Meestal is het bezit van de grond er informeel. Bijna niemand heeft eigendomstitels van de gronden. Kopen en verkopen van de gronden gebeurde met een eenvoudige handdruk. De boeren voelden niet de noodzaak om eigendomsaktes (escrituras) te hebben van hun gronden. Ook al is het mogelijk officiële titels te krijgen als men voor een rechtbank kan bewijzen dat men minstens 5 jaar vredevol, publiek en ononderbroken de gronden bezet of bewerkt.

Wet van Slachtoffers en Restitutie van Gronden

Wet 1448 uit 2011 voorziet in een teruggave van gronden aan de eigenaars die door het intern gewapend conflict hun gronden kwijtgespeeld zijn. Men moet kunnen bewijzen dat men slachtoffer is. Maar het is niet nodig dat men een eigendomstitel bezit van de kwijtgespeelde gronden. Oorspronkelijk zou de wet een geldigheidsduur hebben van 10 jaar. Maar omdat na 10 jaar beschamend weinig gronden werden teruggegeven, werd de geldigheidsduur met 10 jaar verlengd. Op 29 maart 2022 zijn volgens de krant El Tiempo slechts 538.212 hectares grond teruggegeven aan de slachtoffers.

Niet langer op de vlucht

Op 23 maart 1997 besluit een groep boeren uit San José de Apartadó niet langer te vluchten en hun gronden niet meer te verlaten. Ze roepen zich uit als Vredesgemeenschap in de hoop met rust gelaten te worden door alle gewapende (illegale en legale) actoren. Omwille van de vruchtbare gronden en de rijke ondergrond is hun grond gegeerd door gewapende groepen. De gronden zijn erg geschikt voor bijvoorbeeld bananenplantages, mijnbouw of extensieve veeteelt, enz. Door het extreme geweld (met zelfs bombardementen) van zowel leger, politie, paramilitaire groepen en guerrilla, slaan zo’n 4.500 personen op de vlucht. Vele boeren zullen niet terugkeren naar San José de Apartadó. Maar 500 mensen beslissen te blijven. Zij die blijven proberen te overleven op hun gronden en op gronden die in de steek werden gelaten.

De Vredesgemeenschap overleeft

In zijn boek ‘In de ingewanden van de genocide’ beschrijft Javier Giraldo, stichter van de ‘Commissie Rechtvaardigheid en Vrede’ in Colombia en een zeer voorname mensenrechtenverdediger van Colombia, het plan dat de staat heeft om de Vredesgemeenschap uit te roeien. Hij beschrijft de 7 strategieën die daarbij gebruikt worden: fysieke uitroeiing, degradatie in de media, ideologische stigmatisering, uithongering van de bevolking, gerechtelijke criminalisering, sociale uitsluiting en tenslotte economische plundering. De economische plundering gebeurde door het afpakken van oogsten en het stelen van het geld dat ze ontvingen voor hun producten. Tot op heden probeert de staat de gronden van de Gemeenschap ten allen prijzen af te nemen. En zonder grond kan een boer natuurlijk niet overleven.

Hoe gaat de staat te werk?

Heel de regio van San José is onder controle van het paramilitarisme. Ze hebben banden met leger en politie, maar ook met economische belangengroepen, met de drugsmaffia, met politici en gerecht. In elk gehucht hebben ze ‘puntos’ geïnstalleerd. Dit zijn infiltranten die controle uitvoeren voor de paramilitairen. Nadat het merendeel van de bevolking op de vlucht ging, probeerden het leger en de paramilitairen nieuwe mensen aan te trekken in de verschillende gehuchten die hun medestanders zijn. De gehuchten beschikken over Raden voor Gemeentelijke Actie (Juntas de Acción Comumnal). In deze Raden coöpteerden ze paramilitairen en medestanders. Vooral deze ‘nieuwe’ bevolking kunnen ze opzetten tegen de Gemeenschap. Zo organiseren ze bezettingen van stukken grond van de Vredesgemeenschap waarbij o.a. teelten vernield worden en omheiningen vernield worden. In ruil hiervoor beloven ze stukken grond van de Gemeenschap . Zo ging het met de boerderij La Roncona.