Amnesty International waarschuwt voor een wereldwijde mensenrechtencrisis naarmate het ‘Trump-effect’ destructieve trends versnelt

• Jaarrapport toont de opmars van autoritaire praktijken en harde repressie van afwijkende meningen wereldwijd
• De eerste 100 dagen van presidentschap Trump versterken de wereldwijde regressie en diepgewortelde trends van 2024
• Wereldwijd falen in het aanpakken van ongelijkheid, de klimaatcrisis en technologische transformaties bedreigen toekomstige generaties
• De opkomst van autoritaire praktijken en het ondermijnen van internationaal recht zijn niet onvermijdelijk: mensen verzetten zich tegen aanvallen op de mensenrechten; en overheden kunnen gerechtigheid betrachten en moeten dat blijven doen
  

Volgens Amnesty heeft dit zogenaamde ‘Trump-effect’ de schade die andere wereldleiders in 2024 hebben aangericht verder verergerd. Daarmee wordt decennia van werk aan universele mensenrechten ondermijnd en gaat de mensheid versneld in de richting een brutaal nieuw tijdperk, gekenmerkt door verweven autoritaire praktijken en hebzucht van bedrijven.

“Jaar na jaar hebben we gewaarschuwd voor de gevaren van het afbrokkelen van de mensenrechten. Maar de gebeurtenissen van de afgelopen 12 maanden - met als dieptepunt Israëls live uitgezonden genocide op Palestijnen in Gaza - hebben duidelijk gemaakt hoe hels de wereld voor velen kan zijn als de machtigste staten het internationaal recht loslaten en multilaterale instellingen negeren”, aldus Agnès Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International. “Op dit historische keerpunt, waarin autoritaire wetten en praktijken wereldwijd toenemen in het belang van enkelen, moeten overheden en het maatschappelijk middenveld met urgentie samenwerken om de mensheid terug te brengen naar veiliger terrein.”

Het rapport documenteert wrede, wijdverspreide onderdrukking van mensen met afwijkende meningen, catastrofale escalaties van gewapende conflicten, onvoldoende inspanningen om de klimaatverandering aan te pakken en een wereldwijd groeiend verzet tegen de rechten van migranten, vluchtelingen, vrouwen, meisjes en LGBTI+ personen. Zonder drastische koerswijziging dreigen deze trends in 2025 verder te escaleren.

“President Trump heeft na honderd dagen in zijn tweede ambtstermijn alleen maar volslagen minachting getoond voor de universele rechten van de mens. Zijn regering heeft zich snel en doelbewust gericht op cruciale Amerikaanse en internationale instellingen en initiatieven die zijn ontworpen om onze wereld veiliger en eerlijker te maken. Zijn frontale aanval op de concepten van multilateralisme, asiel, sociale rechtvaardigheid, wereldwijde gezondheid en levensreddende klimaatmaatregelen verergert de aanzienlijke schade die deze principes en instellingen al hebben opgelopen en moedigt andere leiders en bewegingen die mensenrechten willen schaden aan om zich bij zijn aanval aan te sluiten”, voegde Agnès Callamard eraan toe.

“Maar laten we duidelijk zijn: deze kwaal gaat veel verder dan de acties van president Trump. Overal ter wereld verspreiden autoritaire praktijken zich al jaren. Terwijl destructieve leiders ons meesleuren in een tijd van onrust en wreedheid, moeten zij die geloven in vrijheid en gelijkheid zich verzetten tegen deze extreme aanvallen op internationaal recht en mensenrechten.”

In 2024 documenteerde Amnesty het toenemende gebruik van autoritaire wetten en praktijken om vrijheid van meningsuiting, vereniging en vreedzame bijeenkomst te onderdrukken. Overheden wereldwijd probeerden verantwoording te ontlopen, hun macht te versterken en angst in te boezemen door mediakanalen te verbieden, ngo's en politieke partijen op te heffen of te schorsen, critici op te sluiten op grond van ongegronde beschuldigingen van “terrorisme” of “extremisme”, en mensenrechtenverdedigers, klimaatactivisten en pro-Palestijnse demonstranten te criminaliseren.

Veiligheidstroepen in verschillende landen gebruikten op grote schaal willekeurige arrestaties, gedwongen verdwijningen en vaak buitensporig - soms dodelijk - geweld om burgerlijke ongehoorzaamheid de kop in te drukken. In Bangladesh gaf de regering ‘schiet-op-het-zicht’-bevelen tegen studentenprotesten, met bijna 1.000 doden tot gevolg. In Mozambique werden na betwiste verkiezingen zeker 277 mensen gedood tijdens de meest heftige repressie van protesten sedert lange tijd.

In Turkije blijven protesten volledig verboden, en wordt onwettig geweld tegen demonstranten gebruikt. Daartegenover zegevierde de macht van het volk in Zuid-Korea, toen president Yoon Suk Yeol bepaalde mensenrechten opschortte en de staat van beleg afkondigde, om vervolgens uit zijn ambt gezet te worden en deze maatregelen ongedaan te maken na massale protesten.

Gewapende conflicten en straffeloosheid

Naarmate conflicten zich vermenigvuldigden of escaleerden, traden legers en gewapende groepen brutaal op. Ze begingen oorlogsmisdaden en andere ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht die het leven van miljoenen mensen verwoestten.

Amnesty International documenteerde de genocide van Israël op de Palestijnen in Gaza in een baanbrekend rapport, alsook het escalerende systeem van apartheid en illegale bezetting op de Westelijke Jordaanoever. Rusland doodde in 2024 meer Oekraïense burgers dan in het voorgaande jaar, en bleef de burgerinfrastructuur aanvallen en gevangenen onderwerpen aan foltering en gedwongen verdwijning.

In Soedan pleegden de Rapid Support Forces op grote schaal seksueel geweld tegen vrouwen en meisjes, wat neerkomt op oorlogsmisdaden en mogelijk misdaden tegen de mensheid. Meer dan 11 miljoen mensen zijn inmiddels intern ontheemd door de twee jaar durende burgeroorlog in Soedan – dat is het hoogste aantal wereldwijd. Toch werd het conflict wereldwijd bijna volledig genegeerd - afgezien van cynische actoren die gebruik maakten van de mogelijkheid om het wapenembargo tegen Darfoer te schenden.

De Rohingya's bleven geconfronteerd worden met racistische aanvallen in Myanmar, waardoor velen hun huizen in de staat Rakhine ontvluchtten. De enorme bezuinigingen van de regering Trump op buitenlandse hulp hebben de situatie sindsdien verergerd, waardoor ziekenhuizen in vluchtelingenkampen in het naburige Thailand werden gesloten, gevluchte mensenrechtenactivisten het risico liepen gedeporteerd te worden en programma's om mensen te helpen het conflict te overleven in gevaar kwamen.

De aanvankelijke opschorting van de buitenlandse hulp van de VS had ook gevolgen voor de gezondheidszorg en de steun aan kinderen die gedwongen werden gescheiden van hun families in detentiekampen in Syrië. De abrupte bezuinigingen hebben ook levensreddende programma's in Jemen stilgelegd, waaronder de behandeling van ondervoeding bij kinderen, zwangere vrouwen en moeders die borstvoeding geven, veilige schuilplaatsen voor overlevenden van gendergerelateerd geweld en gezondheidszorg voor kinderen die lijden aan cholera en andere ziekten.

“Amnesty International waarschuwt al lange tijd voor het meten met twee maten, waardoor de op regels gebaseerde orde wordt ondermijnd. De gevolgen van die tot nu toe onbelemmerde achteruitgang bereikten in 2024 nieuwe dieptes, van Gaza tot de Democratische Republiek Congo. De internationale gemeenschap heeft de weg vrijgemaakt voor deze puinhoop, door de rechtsstaat niet universeel te handhaven en moet nu de verantwoordelijkheid op zich nemen”, zei Agnès Callamard.

“De schade van deze mislukkingen is gigantisch, namelijk het verlies van cruciale beschermingen die gebouwd zijn om de mensheid te beschermen na de verschrikkingen van de Holocaust en de Tweede Wereldoorlog. Ondanks de vele onvolkomenheden is het wegvagen van het multilaterale systeem geen oplossing. Het moet net worden versterkt en heruitgevonden. De Trump-administratie lijkt van plan om met een kettingzaag de restanten van de multilaterale samenwerking aan te pakken om onze wereld opnieuw vorm te geven door middel van een transactionele doctrine die doordrenkt is van hebzucht, hardvochtig eigenbelang en de dominantie van enkelen.”

Regeringen laten toekomstige generaties in de steek

Amnesty’s jaarrapport presenteert het schrille bewijs dat de wereld toekomstige generaties veroordeelt tot een steeds harder bestaan door collectieve mislukkingen om de klimaatcrisis aan te pakken, de steeds grotere ongelijkheid te keren en de macht van bedrijven in te perken.

De COP29-bijeenkomst was rampzalig, met een recordaantal lobbyisten voor fossiele brandstoffen die vooruitgang op het gebied van een eerlijke uitfasering tegenhielden, terwijl de rijkste landen de landen met lagere inkomens intimideerden om bespottelijke klimaatfinancieringsovereenkomsten te accepteren. De roekeloze beslissing van president Trump om uit het Klimaatakkoord van Parijs te stappen en zijn “drill, baby drill” refrein hebben deze tekortkomingen alleen maar verergerd en zouden anderen kunnen aanmoedigen om dit voorbeeld te volgen.

“2024 was het warmste jaar ooit gemeten en het eerste dat 1,5°C boven het pre-industriële niveau uitkwam. De overstromingen die Zuid-Azië en Europa verwoestten, de droogtes die Zuidelijk Afrika teisterden, de branden die grote delen van het Amazonewoud verwoestten en de orkanen die een ravage aanrichtten in de VS legden de immense menselijke tol bloot van de opwarming van de aarde, zelfs op het huidige niveau”, aldus Agnès Callamard. “Met een verwachte stijging van 3°C deze eeuw weten rijkere landen dat ze niet immuun zijn voor steeds extremere onnatuurlijke rampen - zoals de recente bosbranden in Californië duidelijk maakten - maar zullen ze actie ondernemen?”

In 2024 bleven extreme armoede en ongelijkheid binnen en tussen staten toenemen door wijdverspreide inflatie, gebrekkige bedrijfsregulering, onethische fiscale praktijken zoals belastingontduiking en agressieve belastingontwijking en stijgende staatsschulden. Toch gebruikten veel regeringen en politieke bewegingen racistische en xenofobe retoriek om migranten en vluchtelingen tot zondebok te maken van criminaliteit en economische stagnatie. Ondertussen groeide het aantal miljardairs en hun rijkdom, zelfs toen de Wereldbank waarschuwde voor “een verloren decennium” in de wereldwijde armoedebestrijding.

De toekomst ziet er veel somberder uit voor veel vrouwen, meisjes en LGBTI+ personen, te midden van steeds intensievere aanvallen op gendergelijkheid en identiteit. De taliban legden nog strengere beperkingen op aan het openbare bestaan van vrouwen in Afghanistan, terwijl de Iraanse autoriteiten hun brute optreden tegen vrouwen en meisjes die zich niet aan de sluierplicht houden, intensiveerden. Groepen vrouwen die in Mexico en Colombia naar vermiste geliefden zochten, werden op allerlei manieren bedreigd en aangevallen.

Malawi, Mali en Oeganda hebben stappen ondernomen om het verbod op relaties tussen volwassenen van hetzelfde geslacht strafbaar te stellen of te handhaven, terwijl Georgië en Bulgarije de Russische ‘anti-LGBTI-propaganda’-wetten overnamen. De regering Trump versterkt het wereldwijde verzet tegen genderrechtvaardigheid door inspanningen tegen discriminatie te ontmantelen, transgenderrechten meedogenloos aan te vallen en de financiering voor gezondheidszorg, onderwijs en andere programma's die vrouwen en meisjes over de hele wereld steunden stop te zetten.

Regeringen brengen huidige en toekomstige generaties nog meer schade toe door nieuwe technologieën onvoldoende te reguleren, misbruik te maken van surveillance-instrumenten en discriminatie en ongelijkheid te verankeren door meer gebruik te maken van artificiële intelligentie.

Techbedrijven hebben lange tijd discriminerende en autoritaire praktijken in de hand gewerkt, maar president Trump heeft deze trend nog verergerd door sociale mediabedrijven aan te moedigen om beschermingsmaatregelen terug te schroeven - waaronder Meta's verwijdering van fact-checking door derden - en een bedrijfsmodel te hanteren dat de verspreiding van haatdragende en gewelddadige inhoud mogelijk maakt. De toenadering tussen de Trump-regering en tech-miljardairs dreigt ook de deur te openen naar een tijdperk van welig tierende corruptie, desinformatie, straffeloosheid en het overheersen van de statelijke macht door elementen uit het bedrijfsleven.

“Van het plaatsen van technologiemiljardairs op de eerste rang bij zijn inauguratie tot het verlenen van ongekende toegang tot het Amerikaanse regeringsapparaat aan 's werelds rijkste man, lijkt het erop dat president Trump zijn bondgenoten uit eigenbelang amok zal laten maken, zonder de minste aandacht voor mensenrechten of zelfs maar de rechtsstaat”, zei Agnès Callamard.

Vitale inspanningen om de internationale rechtspraak te handhaven

Ondanks de toenemende tegenstand van machtige staten - dit jaar nog verergerd door de schaamteloze sancties van de regering Trump tegen de aanklager van het Internationale Strafhof (ICC) - zijn de internationale gerechtelijke instanties en multilaterale organen blijven aandringen op verantwoordingsplicht op het hoogste niveau, waarbij regeringen uit het Globale Zuiden verschillende belangrijke initiatieven hebben geleid.

Het Internationaal Strafhof (ICC) vaardigde arrestatiebevelen uit tegen hooggeplaatste staatsfunctionarissen en leiders van gewapende groepen in Israël, Gaza, Libië, Myanmar en Rusland. De VN zette een belangrijke stap in de richting van onderhandelingen over een broodnodig verdrag over misdaden tegen de mensheid en de Filippijnen volgden dit voorbeeld door vorige maand voormalig president Rodrigo Duterte te arresteren op grond van een arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof voor moord als misdaad tegen de mensheid.

Het Internationaal Gerechtshof (ICJ) vaardigde drie reeksen bevelen uit voor voorlopige maatregelen in de zaak die Zuid-Afrika had aangespannen tegen Israël op grond van het Genocideverdrag en gaf een adviserende opinie af waarin werd verklaard dat Israëls bezetting van Palestijns grondgebied, inclusief Oost-Jeruzalem, onwettig is. De Algemene Vergadering van de VN nam ook een resolutie aan waarin Israël werd opgeroepen om een einde te maken aan de bezetting, en in januari 2025 vormden acht staten uit het Globale Zuiden 'the Hague Group', een collectief dat zich inzet om wapenleveringen aan Israël te voorkomen en het land ter verantwoording te roepen voor schendingen van het internationaal recht.

“We juichen de inspanningen toe van landen als Zuid-Afrika en internationale gerechtelijke instanties om terug te slaan tegen machtige staten die vastbesloten zijn om het internationaal recht te ondermijnen. Door zo de straffeloosheid aan te vechten, stellen deze naties en instanties een voorbeeld voor de hele wereld. De toenemende aanvallen op het ICC in de afgelopen maanden wijzen erop dat dit een belangrijk strijdperk van 2025 aan het worden is. Alle regeringen moeten alles in het werk stellen om internationale gerechtigheid te ondersteunen, daders ter verantwoording te roepen en het ICC en zijn medewerkers te beschermen tegen sancties”, aldus Agnès Callamard.

“Ondanks de enorme uitdagingen is de vernietiging van mensenrechten verre van onvermijdelijk. De geschiedenis kent vele voorbeelden van moedige mensen die autoritaire praktijken overwonnen. In 2024 werden leiders die mensenrechten schade toebrachten in verschillende landen weggestemd, terwijl miljoenen over de hele wereld hun stem lieten horen tegen onrecht. Het is duidelijk: het maakt niet uit wie ons in de weg staat, we moeten - en zullen - ons blijven verzetten tegen de roekeloze machts- en winstregimes die mensen hun mensenrechten willen ontnemen. Onze enorme, onwankelbare mensenrechtenbeweging zal voor altijd verenigd zijn in ons gemeenschappelijke geloof in de inherente waardigheid en mensenrechten van iedereen op deze planeet.”