Gerechtigheid in Polen - een momentopname van de strijd voor juridische onafhankelijkheid

In Polen is gerechtigheid op dit moment voor velen een cruciale zaak. Niet alleen draagt de regerende partij, Wet en Gerechtigheid (PiS, wat staat voor Prawo i Sprawiedliwość) het woord ten onrechte in zijn naam. Er strijden ook tientallen, zelfs honderden rechters voor die gerechtigheid en dat doen ze naast hun officiële plichten. Zoals Amnesty International al eerder rapporteerde, zijn het recht op vreedzaam protest, de bescherming van activisten en de onafhankelijkheid van de rechtsstaat kwesties die internationaal de aandacht trokken als het aankomt op de situatie van mensenrechten en de rechtsstaat in Polen. Er lopen op dit moment verschillende juridische procedures binnen de EU tegen de Poolse regering voor het ondermijnen van de rechtsstaat. Na de juridische ontwikkelingen op EU-niveau op de voet te hebben gevolgd, was het voor mij meer dan nuttig om inzicht te verwerven vanop het terrein en te zien hoe de strijd voor gerechtigheid elke dag op straat en in rechtszalen in het hele land wordt gestreden.

Tijdens het bezoek aan Warschau in oktober 2019 overhandigden Eduard Nasarski, de directeur van Amnesty International Nederland, en ik de steun van de 35.781 supporters uit Nederland die de petitie ondertekenden voor de 14 dappere mensenrechtenverdedigsters.

In heel Europa is groeit het gevoel bij de mensen dat populisme, fake news en ondermijning van de rechtsstaat zich niet beperken tot de grenzen van Polen of Hongarije, maar dat ze een gemeenschappelijk Europees probleem vormen voor onze mensenrechten en democratische samenlevingen.

Toen we spraken met rechters die door propagandatrollen aangevallen waren of zelfs met de minister van Justitie, die tegelijkertijd hoofdofficier van justitie is, moest ik denken aan de enorme druk op deze mensen hun schouders ligt. Deze rechters waren kritisch over de justitiële hervormingen van de regering en hebben de gevolgen daarvan gevoeld. Ze hebben niet alleen een aanzienlijke werklast, maar ze vormen ook de laatste verdedigingslinie van abstracte ideeën en principes zoals de scheiding der machten (de wetgevende, rechterlijke en uitvoerende macht, de trias politica in Nederland) en bovendien worden zij geconfronteerd met intimidatie, disciplinaire procedures, het risico hun baan te verliezen of verplicht te worden zelf een einde aan hun carrière te maken. Erger nog, sommigen vrezen voor hun privacy, hun gezin of de reputatie van hun kinderen.

"De moed om door te zetten, vloeit niet voort uit het feit dat ik bang was. Integendeel, ondanks mijn angst heb ik er voor gekozen om te blijven spreken."

Gepensioneerd rechter Małgorzata Kluziak

Politieke beïnvloeding van rechters kan een doeltreffende manier zijn om gerechtigheid te veranderen, wat onmiddellijk effect heeft op mensen, bedrijven en de kwaliteit van ieders leven. Als rechters vrezen hun baan te verliezen of als hun promotie afhankelijk is van loyaliteit aan de overheid, kunnen ze beslissingen nemen die niet overeenkomen met hun beroepsexpertise en professionele overtuiging.

Rechters zijn geen gewone mensen, er is een afstand tussen leden van de rechterlijke macht en andere mensen in de samenleving. Je hoeft maar te denken aan de manier waarop rechters in de rechtszaal verschijnen, hun dagelijkse werkplek: ze dragen vaak traditionele gewaden, of zelfs een pruik en ze zitten op een bank die meestal letterlijk boven het niveau van de andere aanwezigen staat. Ze spreken op een manier die vaak moeilijk te begrijpen is voor een leek.

Het is gemakkelijk voor gewone mensen om de rechterlijke macht afstandelijk te vinden, daarom moeten de leden van de rechterlijke macht zelf uit hun isolatie breken, uit hun "ivoren torens" komen; zij moeten zichzelf verdedigen en een beroep doen op solidariteit binnen de samenleving. Daarom zijn veel Poolse rechters buitengewoon moedig, zij zijn een uitzonderlijk voorbeeld van professionele integriteit als ze zich uitspreken en proberen mensen te laten begrijpen wat er op het spel staat in Polen. Mevrouw Kluziak vertelde ons dat er sinds medio 2019 ten minste 40 gevallen zijn van rechters die te maken hebben met disciplinaire procedures voor het uitspreken van de ongemakkelijke waarheid: als rechters het zwijgen wordt opgelegd, blijft er niemand meer over om de rechten van de gewone Poolse burgers te beschermen.

Op 24 oktober in een drukke rechtszaal in Warschau mochten we ervaren hoe belangrijk individuele rechters zijn bij het beschermen van mensen tegen willekeur. Het was de dag waarop het vonnis werd uitgesproken in de zaak van 14 vrouwen die de moed hadden zich op 11 november 2017 met een spandoek te mengen in de beruchte "onafhankelijkheidsmars" in Warschau. Ze werden aangevallen omdat ze zich verzetten tegen haat, racisme en intolerantie. Ze werden geconfronteerd met een langdurige gerechtelijke procedure en werden schuldig bevonden aan het verstoren van de onafhankelijkheidsmars, waardoor ze het recht van andere mensen schonden om hun mening te tonen en te uiten. Ze kregen een boete in eerste aanleg.

Gisteren oordeelde de rechtbank dat ze onschuldig zijn. Rechter Kowalski zei dat hij geen juridisch argument ziet om deze vrouwen te veroordelen en dat de gewelddadige en haatzaaiende onafhankelijkheidsmars iets was waar ze terecht tegen hebben gedemonstreerd. Ze moeten worden toegejuicht en niet gestraft. In tijden van polarisatie en haatzaaiing is het zeer belangrijk dat bewuste en dappere burgers opkomen voor een eerlijke en democratische samenleving en een goed voorbeeld geven van maatschappelijk engagement. Zowel de advocaat als de rechter verwezen naar de donkerste perioden van de Poolse geschiedenis en hoe belangrijk het is dat de samenleving zich verzet tegen haatdragende retoriek, racisme en verdere verdeeldheid. Het was schokkend om uit de verklaring van een politieagent te horen dat, zelfs toen deze vrouwen tijdens het protest om hulp vroegen, ze niet door de politie werden beschermd, terwijl sommigen gewond waren aan hun hand, anderen aan hun nek. De passiviteit van de politie maakt deze vrouwen nog moediger, vind ik, omdat het betekent dat er een extreem hoge prijs moet worden betaald voor het uiten van antifascistische meningen.

Het lijkt erop dat de lessen die de geschiedenis ons leert, niet genoeg herhaald kunnen worden, zoals een van de beschuldigde vrouwen, Kinga, zei; haar moeder streed ervoor tijdens de opstand in Warschau en zij kan niet anders dan vechten voor dezelfde rechtvaardigheid, zelfs als ze daarvoor wordt gestraft.

Een paar minuten voor de schorsing om het oordeel te vellen, vulde de zaal zich met licht toen de mist wegtrok en de zon doorbrak na twee grijze dagen in Warschau. In een kleine, overvolle rechtszaal waar proceswaarnemers aanwezig waren uit Londen en Amsterdam geschiede gerechtigheid. Iedereen hoopte al op het beste, maar het is zo'n opbeurend en hartverwarmend gevoel om effectief gerechtigheid te ervaren. Hoorzittingen eindigen zelden met luid en opgewekt applaus. De dankbaarheid voor steun en waardering betekent veel voor deze vrouwen die nog steeds het hoofd bieden aan intolerantie en haat.