2 FEBRUARI 2019
Amnesty International volgt de situatie op, heeft de kwestie herhaaldelijk aan de kaak gesteld in onder meer jaarrapporten, en heeft de overheid herhaaldelijk opgeroepen om de rechten van gedetineerden te respecteren en beschermen.
De Belgische gevangenissen kampen al decennia met infrastructurele problemen en overbevolking. België is hiervoor al herhaaldelijk op de vingers getikt, en in januari is de staat nogmaals veroordeeld door de Brusselse Rechtbank van Eerste Aanleg. Overbevolking gecombineerd met slechte infrastructuur kan de toegang van gedetineerden tot basisvoorzieningen beperken, zoals hygiënische en sanitaire voorzieningen, medische en psychologische hulp, ventilatie of licht, buitencelse activiteiten, of voldoende ondersteuning met het oog op re-integratie in de vrije samenleving. Volgens experten kan dit tekort aan psychologische en medische hulp en ondersteuning bijdragen tot problemen als druggebruik in de gevangenissen en recidive.
Erg schrijnend is de situatie van geïnterneerden. Wanneer iemand met een psychische kwetsbaarheid of verstandelijke beperking een misdrijf pleegt, kan de rechter bepalen of die persoon ‘ontoerekeningsvatbaar’ is, en dus juridisch niet verantwoordelijk is voor de gepleegde feiten. In dat geval kan overgegaan worden tot internering, om de maatschappij te beschermen en de nodige zorgen te bieden aan die persoon, zodat die opnieuw een plaats kan innemen in de maatschappij. De duur van de internering staat niet op voorhand vast. Wanneer blijkt dat de psychische kwetsbaarheid voldoende gestabiliseerd is, en het risico op een herhaling van nieuwe feiten gedaald is, kan de interneringsmaatregel beëindigd worden. Veel geïnterneerden worden echter opgesloten in reguliere gevangenissen, zonder toegang tot de gespecialiseerde zorg waar ze recht op hebben.
België is al herhaaldelijk veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens voor de opsluiting van geïnterneerden in onaangepaste omstandigheden in reguliere gevangenissen. In 2016 stelde het Hof in een belangrijk arrest vast dat de opsluiting van geïnterneerden zonder gepaste zorgen een structureel mensenrechtenprobleem is in België. Het Hof heeft alle hangende zaken waarbij België aangeklaagd werd voor hetzelfde probleem opgeschort, en België bevolen om dit probleem binnen de 2 jaar op te lossen. Nu, ruim een half jaar na de oorspronkelijke deadline, zitten nog steeds honderden geïnterneerden in onaangepaste omstandigheden vast in reguliere gevangenissen of in de psychiatrische afdeling van een reguliere gevangenis. De deadline werd intussen verlengd tot 2023.
De slechte omstandigheden in de gevangenissen leiden ook tot moeilijke werkomstandigheden voor het gevangenispersoneel, en stakingen. Toch was België tot voor kort vrijwel het enige land binnen de EU zonder regelgeving om stakingen van het gevangenispersoneel te omkaderen. Na stakingen in 2016 waren zowel het Europese Comité ter Preventie van Foltering (CPT), het VN-Comité tegen Foltering (CAT) en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bijzonder kritisch voor de desastreuze leefomstandigheden in de gevangenissen. Gevangenen bleven opgesloten in hun cel, zonder toegang tot buitenlucht of ontspanning, hygiënische en sanitaire voorzieningen. Ze kregen dagenlang geen warme maaltijden, en geen toegang tot medische of psychologische zorg. In 2019 werd een wet aangenomen om stakingen door het gevangenispersoneel beter te omkaderen. De wet verbetert het statuut van het gevangenispersoneel en omschrijft de fundamentele rechten van gedetineerden tijdens een staking. De wet voorziet ook regels om bij staking een minimale tewerkstelling te voorzien. Deze wet is een eerste stap in de goede richting, nu moeten nog verschillende uitvoerings-KB’s aangenomen worden. De wet is pas recent in werking getreden, nu valt dus te zien hoe de uitvoering in de praktijk zal verlopen.
Er zijn de voorbije jaren maatregelen genomen om bepaalde problemen aan te pakken. Om te verhelpen aan de overbevolkingsproblematiek zijn er bouw- en renovatiewerken gepland. Bovendien voorziet een nieuw Koninklijk Besluit in minimale standaarden betreffende de omvang van de cel, ventilatie, verlichting en brandveilig materiaal bij het bouwen van deze nieuwe centra. Er is eindelijk een wet goedgekeurd die het statuut van het penitentiair personeel verbetert en een minimale dienstverlening voorziet bij stakingen. Heel wat bepalingen van de Basiswet 2005 zijn in werking getreden, waardoor de bescherming, rechten en verplichtingen in deze artikelen eindelijk praktische uitwerking krijgen. Vanaf 2019 moet er voor elke gedetineerde een individueel detentieplan opgesteld worden, met het oog op een zo adequaat mogelijke, gespecialiseerde en individuele psychische, sociale en medische begeleiding voor elke gedetineerde. Vanaf 2020 hebben gedetineerden de mogelijkheid hun eigen kledij te dragen, als element van de ‘vermenselijking’ van de opsluiting en met het oog op de vergemakkelijking van de re-integratie in een vrije samenleving. Vanaf datzelfde jaar treden de bepalingen in werking die gedetineerden toelaten om een individuele klacht neer te leggen tegen beslissingen die een direct belang hebben op hun individu. Ook wat het toezicht op het gevangeniswezen betreft zijn er verbeteringen doorgevoerd.
Er is dus vooruitgang geboekt, maar er blijven zich belangrijke problemen stellen. Er is nog veel werk aan de winkel vooraleer alle gedetineerden in Belgische gevangenissen en interneringscentra hun mensenrechten volledig gerespecteerd en nageleefd zien. De overheid moet voldoende middelen inzetten om het probleem van overbevolking snel en effectief aan te pakken, en humane leefomstandigheden te waarborgen in de gevangenissen. België moet zich ook blijven inspannen om het structurele probleem inzake internering op te lossen, zodat geïnterneerden niet langer in reguliere gevangenissen terechtkomen zonder aangepaste zorg. Amnesty International beveelt aan dat de overheid snel werk maakt van de ratificatie van OPCAT* en de oprichting van een (of meerdere) Nationaal Preventiemechanisme dat toezicht kan houden op alle plaatsen waar mensen van hun vrijheid beroofd zijn.
*Optional Protocol to the Convention against Torture