Politiegeweld
Van de straten van Minneapolis tot de favela’s van Rio de Janeiro: het destructieve effect van onwettig politiegeweld kan leiden tot gewonden en zelfs doden. Helaas zien we te vaak hoe de politie soms mensen doodt of zwaar verwondt bij arrestaties waarbij racisme een rol speelt.
In veel andere gevallen grijpt de politie te snel naar geweld als reactie op protesten en demonstraties. In 2019 en 2020 gebruikte de politie van Hong Kong bijvoorbeeld onwettig geweld door traangas en rubberkogels in te zetten tegen betogers. Het is verontrustend dat agenten die onwettig geweld gebruiken en mensen verwonden of doden vaak niet ter verantwoording geroepen worden.
Daarom is het cruciaal te weten wat je rechten zijn en wat de bevoegdheden van de politie zijn, en ook wat zij niet mogen doen. Het is onze verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat de politie stopt met onwettig geweld en dat zij die onrechtmatig doden verantwoordelijk gehouden worden – geen excuses meer.
WAT IS ONWETTIG POLITIEGEWELD?
De term ‘onwettig politiegeweld’ wordt soms gebruikt om te verwijzen naar allerlei schendingen van mensenrechten door de politie. Dat kan gaan van mishandeling, discriminatie, onwettig doden of folteren tot willekeurig anti-oproermiddelen inzetten, zoals traangas.
ONWETTIG POLITIEGEWELD IS EEN KWESTIE VAN MENSENRECHTEN
In het ergste geval leidt onwettig geweld ertoe dat de politie mensen het recht op leven ontneemt. Als politiegeweld onnodig of buitensporig is, kunnen we het gelijkstellen met foltering of andere vormen van mishandeling.
Onwettig politiegeweld kan ook een schending zijn van het recht om vrij te zijn van discriminatie, van het recht op vrijheid en veiligheid en van het recht op een gelijke bescherming door de wet.
MAG DE POLITIE MENSEN DODEN?
Er zijn strikte internationale wetten en normen die bepalen hoe en wanneer de politie geweld kan gebruiken, en zeker geweld met een mogelijk dodelijke afloop.
De basisregels voor het gebruik van politiegeweld vind je in de VN-Basisprincipes voor het Gebruik van Geweld en Vuurwapens door wetshandhavers (BPUFF). Wat we daaruit vooral onthouden, is dat de autoriteiten van een staat, waartoe de politie behoort, de uiterste verplichting hebben om het recht op leven te respecteren en te beschermen.
Volgens het internationaal recht mogen politieagenten alleen mogelijk dodelijk geweld gebruiken als laatste toevlucht. Dat wil zeggen: als het strikt nodig is om zichzelf of anderen te beschermen in een levensbedreigende situatie of tegen mogelijke ernstige verwondingen. En alleen als andere mogelijkheden om de spanning te verminderen niet volstaan.
In veel gevallen van dodelijk politiegeweld over de hele wereld is aan die criteria duidelijk niet voldaan. In de VS waren George Floyd, Michael Brown, Breonna Taylor, Eric Garner en nog te veel andere zwarte mensen ongewapend toen ze door de politie gedood werden.
Bij protesten in Iran in november 2019 schoot de politie honderden betogers dood, onder wie minstens 23 kinderen. Toch ging er geen enkele dreiging van ze uit. Op de Filipijnen vertelden getuigen hoe de politie arme mensen doodde die verdacht werden van drugs verkopen of gebruiken, terwijl ze op de grond lagen en om genade smeekten.
WAT MET DE NATIONALE WETGEVING?
Alle regeringen zijn verplicht internationale mensenrechtenverdragen in hun binnenlandse wetgeving te integreren, maar veel regeringen doen dat te weinig.
Mexico’s nieuwe Nationale Wet op het Gebruik van Geweld bijvoorbeeld beperkt het gebruik van dodelijk geweld niet tot situaties waarin het nodig is om de levens van anderen te beschermen. De wet eist evenmin van agenten dat ze zo weinig mogelijk geweld gebruiken om een probleem op te lossen.
In de VS hebben negen staten niet eens wetten op het gebruik van mogelijk dodelijk geweld door ordehandhavers. In heel wat landen is de binnenlandse weg naar justitie afgesloten, zodat slachtoffers op internationale tribunalen moeten rekenen als ze waarheid, gerechtigheid en schadeloosstelling willen.
WAT ZIJN DE OORZAKEN VAN ONWETTIG POLITIEGEWELD?
In landen waar veel doden vallen door politiegeweld, ligt dat vaak aan een combinatie van factoren, zoals gebrekkige wetgeving, discriminatie, onveiligheid en conflicten, en diepgewortelde straffeloosheid.
Regeringen die stelselmatig mensenrechten zoals de vrijheid van meningsuiting en het recht op vreedzame bijeenkomsten met voeten treden, staan vaak ook toe dat de politie hardhandig optreedt tegen protesten en demonstraties.
Straffeloosheid voor dodelijk politiegeweld leidt vaak tot een dodelijke cyclus van geweld. In Brazilië bijvoorbeeld doden agenten stelselmatig mensen die geen bedreiging vormen – meestal jonge, zwarte mannen – alleen omdat ze weten dat die feiten toch zelden onderzocht of vervolgd worden.
OOK POLITIE MOET REKENSCHAP AFLEGGEN
Niemand staat boven de wet, zeker niet zij die de plicht hebben de wet te doen naleven.
Elk geval waarin de politie dodelijk geweld gebruikt, moet grondig, onafhankelijk, onpartijdig en transparant onderzocht worden. En als blijkt dat het doden onwettig was, moet de daarvoor verantwoordelijke politieagent strafrechtelijk vervolgd worden.
Amnesty International heeft gevallen gedocumenteerd van politieagenten die vrijuit gingen nadat ze onwettig mensen gedood of verwond hadden.
Er zijn veel redenen waarom dat gebeurt. Politie en veiligheidsdiensten bedreigen soms mensen uit het gerechtelijk apparaat, getuigen of overlevenden en zetten ze onder druk om beschuldigingen te laten vallen. Er worden ook wetten uitgevaardigd die de politie straffeloosheid verlenen of op een andere manier de rechtsgang hinderen, zoals in Brazilië.
WETSHANDHAVING BIJ DEMONSTRATIES
Regeringen hebben de plicht om het recht op vreedzame bijeenkomsten voor iedereen te garanderen, te beschermen en te faciliteren, ook als het om protesten gaat.
Enkele duidelijke richtlijnen gelden internationaal voor politieoptreden bij protesten:
- De politie moet vreedzame protesten mogelijk maken. Als er spanningen ontstaan, moet de politie proberen die te doen afnemen.
- Het gebruik van geweld door enkele betogers betekent niet automatisch dat de hele bijeenkomst niet vreedzaam is. De politie moet zorgen dat mensen die geweldloos blijven protesteren hun acties kunnen voortzetten.
- Het gebruik van geweld door enkelen rechtvaardigt niet willekeurig gebruik van geweld tegen meer mensen.
- Als geweld nodig is om de veiligheid van anderen te waarborgen, moet de politie zo weinig mogelijk geweld gebruiken.
- Sommige wapens, zoals traangas en waterkanonnen, mogen alleen ingezet worden als mensen de mogelijkheid hebben om weg te gaan van de plaats waar het gebeurt. Die middelen mogen alleen gebruikt worden als reactie op grootschalig geweld en als het met andere, meer gerichte methodes niet lukt om het geweld te stoppen.
- Vuurwapens mogen nooit gebruikt worden om een massa mensen uit elkaar te drijven.
OPLOSSINGEN VOOR ONWETTIG POLITIEGEWELD
Elk land heeft zijn eigen wetten en er is geen universele oplossing om ze rechtvaardiger en veiliger te maken.
Amnesty International stelde richtlijnen op over geweld bij ordehandhaving. Die richtlijnen maken duidelijk hoe politie en veiligheidsdiensten over de hele wereld hun wetten, beleid en werking kunnen verbeteren.
Enkele voorbeelden:
- Het gebruik van geweld en vuurwapens door de politie moet geregeld zijn door de wet.
- Geweld met mogelijk dodelijke gevolgen kan alleen als bescherming in een levensbedreigende situatie of als mensen ernstig gewond dreigen te raken. Dat principe moet verankerd worden in de wet.
- Geweld door de politie met gewonden of doden tot gevolg moet onmiddellijk grondig, onafhankelijk en onpartijdig onderzocht worden. Agenten die onrechtmatig politiegeweld begaan en eventueel anderen die verantwoordelijk zijn voor dat geweld, moeten in een eerlijk proces verantwoording afleggen voor een rechter.
- Bij protesten moet de politie zich laten leiden door haar plicht om vreedzame bijeenkomsten mogelijk te maken. Geweld mag alleen gebruikt worden als andere middelen niet volstaan.
- Mensen die in hechtenis genomen worden, hebben dezelfde rechten als iedereen. De politie moet die rechten respecteren als ze overgaat tot mogelijk dodelijk geweld.
POLITIEGEWELD EN RACISME
Internationale mensenrechtenverdragen verbieden zonder meer elke vorm van discriminatie. Niemand mag op grond van ras, gender, seksuele geaardheid, genderidentiteit, religie of geloof, politieke of andere overtuiging, etniciteit, nationale of sociale afkomst, handicap of enige andere status anders behandeld worden door ordehandhavers. Iedereen heeft recht op gelijke behandeling door de wet.
Toch zijn racisme en andere vormen van discriminatie ingebouwd in systemen van wetshandhaving en gerechtelijke apparaten over de hele wereld, van etnisch profileren en discriminatie bij politiecontroles, over selectief drugswetten handhaven tot breed antiterreurwetten toepassen.
Voorbeeld: de gangs matrix in het Verenigd Koninkrijk
In het Verenigd Koninkrijk documenteerde Amnesty International hoe de gangs matrix jonge zwarte mannen criminaliseert en stigmatiseert. Die gangs matrix is een database van de Londense Met Police met ingebouwde raciale vooroordelen. Heel wat mensen zijn als verdachte bendeleden aangemerkt op triviale gronden zoals de muziek waar ze naar luisterden of de video’s die ze online bekeken. Zodra iemand op de gangs matrix staat, wordt hij geviseerd voor preventieve fouilleringen door de politie en is de associatie met een ‘bende’ een stigma dat het moeilijker maakt om werk, een huis of onderwijs te krijgen.
In 2018 besloot de Information Commissioner’s Office, een dienst voor privacybescherming, dat de gangs matrix mogelijk een overtreding was van de wetten voor databescherming en geen onderscheid maakte tussen slachtoffers van misdaden en daders. Daarop volgden enkele beperkte hervormingen.
Voorbeeld: etnisch profileren in België
Ook in België zijn er genoeg aanwijzingen om bezorgd te zijn over etnisch profileren. Zowel etnische minderheden als sommige politiemensen zélf zeggen dat het een realiteit is waar momenteel te weinig aandacht voor is. Amnesty International deed onderzoek in negen belangrijke politiezones in België en stelde vast dat zowel politie én politiek tot nu toe te weinig deden om etnisch profileren te voorkomen, te detecteren en te bestrijden.
Etnisch profileren is een vorm van discriminatie. Het is dus verboden door de wet. Toch gebeurt het en de gevolgen zijn erg negatief. In de eerste plaats voor de mensen die etnisch geprofileerd worden, maar ook voor de goede werking van de politie. Het is niet normaal dat sommige mensen vaker gecontroleerd worden omdat ze een migratieachtergrond hebben.
Voorbeeld: dodelijk politiegeweld tegen zwarte mensen in de VS
Op 25 mei 2020 stierf George Floyd, een 46-jarige zwarte man, nadat een politieagent in Minneapolis, Minnesota bijna negen minuten lang een knie op zijn hals gedrukt had. Die gruwelijke moord veroorzaakte grootschalige protesten in de VS en daarbuiten. De betogers riepen op om de betrokken agenten ter verantwoording te roepen en het politiewerk in brede zin te hervormen.
De dood van George Floyd volgde op een reeks racistische gewelddaden tegen zwarte mensen die aantoonde hoe verbluffend veel geweld en discriminatie er is. Het is schokkend te zien hoe vaak de politie in de VS de mensenrechten schendt, vooral van raciale en etnische minderheden, en vooral van zwarte mensen.
Betogers willen een fundamentele hervorming van het Amerikaanse justitiesysteem om een einde te maken aan het dodelijke politiegeweld, dat in het hele land gekleurde gemeenschappen teistert.
