COVID-19, wat doet dat met een mensenrechtenverdediger?

Mensenrechtenverdedigers spelen sleutelrol bij indijken coronapandemie

Wereldwijd zien we mensenrechtenverdedigers cruciale rollen vervullen tijdens de pandemie. Ze zorgen voor informatie over hoe jezelf te beschermen, bekritiseren tekortschietend beleid, verzorgen humanitaire hulp voor gemarginaliseerde en gediscrimineerde groepen en nemen al te vrijheidsbeperkende maatregelen op de korrel. Verplegers, andere zorgverleners, dokters, onderzoekers en journalisten namen vaker publiek het woord om overheden te vragen het recht op gezondheid, huisvesting, water, voedsel, werk, sociale zekerheid, onderwijs, gelijkheid, enz. te beschermen.

Hoe overheden mensenrechtenverdedigers viseren

• Het inperken van de publieke ruimte

Meerdere landen namen maatregelen die veel verder gaan dan wat noodzakelijk en proportioneel is om de pandemie het hoofd te bieden. Staten gebruiken de pandemie als excuus om de ruimte voor het middenveld verder te beknotten, daar waar het klimaat al erg negatief was voor critici en mensenrechtenverdedigers. Door maatregelen af te kondigen die op onnodige of disproportionele wijze het gebruik van de publieke ruimte inperken, nemen overheden belangrijke plaatsen weg waar mensen openbaar hun protest kunnen laten weerklinken.

In Hongarije bijvoorbeeld wendde de regering de coronacrisis aan om mensenrechten verder in te perken. In maart werd daar een wet aangenomen die ervoor zorgt dat de regering makkelijker per decreet kan regeren, zonder parlementair toezicht. De wet voorzag ook in het strafbaar maken van ‘paniek zaaien’ op een manier die het recht op vrije meningsuiting schendt. Daardoor kan iemand die tijdens een ‘bijzondere wettelijke toestand’ ‘valse’ informatie verspreidt naar een ruim publiek en daardoor ‘succesvolle bescherming’ in de weg staat, tot vijf jaar celstraf krijgen. Kritische journalisten die verslag doen van wantoestanden dreigen zo de mond te worden gesnoerd.

Sinds de wet aangenomen werd, kregen verschillende journalisten online bedreigingen. Ook werden er smaadcampagnes in mainstream media opgezet om journalisten in diskrediet te brengen met als gevolg dat mensen, onder wie ook gezondheidswerkers, steeds minder bereid waren met de pers te praten uit angst voor vergelding.

• Vergeldingsmaatregelen voor zij die zich uitspreken tegen het gevoerde beleid

Dokters, journalisten en activisten werden in verschillende landen lastiggevallen, aangeklaagd en vastgezet door hun eigen overheid nadat ze zich kritisch uitlieten tegen het gevoerde beleid tijdens de coronapandemie.

In Polen werden in juni twee activisten gearresteerd en aangeklaagd voor “diefstal en inbraak”. Bij veroordeling riskeren ze tot 10 jaar celstraf. De activisten verspreidden posters waarop stond dat de overheid COVID-19 statistieken gemanipuleerd had. De aanklachten tegen de activisten werden zo geformuleerd omdat ze in bushokjes het glas weggenomen hadden om de posters die er hingen te vervangen. Maar ze hadden het glas na afloop netjes teruggeplaatst en maakten niets kapot.

In Rusland werden er vergeldingsmaatregelen gedocumenteerd tegen verschillende gezondheidswerkers en mensenrechtenverdedigers die zich uitspraken over het regeringsbeleid tijdens de pandemie. Dokter Tatyana Revva kreeg te maken met een tuchtprocedure die kan leiden tot haar ontslag, omdat ze aanklaagde dat er onvoldoende beschermingsmateriaal voorhanden was in het ziekenhuis waar ze werkt. Anderen worden een doelwit wanneer ze proberen te helpen: Anastasia Vasilieva, leider van de vakbond voor dokters werd samen met haar collega’s aangehouden toen ze beschermingsmateriaal leverden aan een lokaal hospitaal. Ze werd een nacht vastgehouden en ervan beschuldigd “politiebevelen te negeren” en kreeg een boete.

Verschillende landen voerden nieuwe wetten in die “fake news” criminaliseren of wendden bestaande wetgeving aan om critici de mond te snoeren.In april vaardigde een Marokkaanse rechtbank een aanhoudingsbevel uit tegen mensenrechtenverdediger Omar Naji, actief bij de Marokkaanse Mensenrechtenassociaties (AMDH), nadat hij op Facebook aanklaagde dat politie koopwaar van straatverkopers in beslag nam om te herverdelen naar non-profitorganisaties. Hij riskeert 3 jaar celstraf en een boete van bijna 2000 euro.

• Geen vrijlating voor mensenrechtenverdedigers

Wanneer het nieuwe coronavirus zich over de hele wereld verspreidde beslisten staten zoals Iran, Italië, Argentinië, Nigeria en Indonesië een deel van de gevangenen vroegtijdig of voorwaardelijk vrij te laten. Er werd gratie verleend of penitentiair verlof toegekend aan oudere mensen, mensen met een slechte gezondheidstoestand of zij die veroordeeld werden voor lichtere vergrijpen. De hoop dat ook mensenrechtenverdedigers, die nooit opgesloten hadden mogen worden, nu misschien vrij zouden komen was vaak tevergeefs: mensenrechtenverdedigers kwamen doorgaans niet in aanmerking voor deze maatregelen en blijven achter de tralies zitten, meestal zonder aangepaste bescherming.

Vanwege grote zorgen over de verspreiding van het coronavirus, versnelde de Turkse regering eind maart de afhandeling van een wet om zo’n 100.000 gevangenen vrij te laten. Amnesty International verwelkomde de stap, maar vroeg de regering niet te discrimineren bij de maatregelen die werden genomen om het ernstige gezondheidsrisico in gevangenissen te verminderen. Bepaalde gevangenen werden niet vrijgelaten vanwege hun politieke opvattingen. De bekende journalist en schrijver Ahmet Altan en activist Osman Kavala zitten, ondanks hun hoge leeftijd, nog altijd onterecht vast.

Ook Egypte en Iran kampen met overbevolkte gevangenissen. In beide landen zitten een hoog aantal mensenrechtenverdedigers in de cel. Ook zij kwamen niet in aanmerking voor vrijlating tijdens de pandemie. De Egyptische onderzoeker Ibrahim Ezz El-Din, voor wie we schreven tijdens de Schrijfmarathon van 2019, kampt met ernstigere gezondheidsproblemen in de cel. En mensenrechtenactivist Patrick Zaky George heeft astma. Beiden hebben dus een verhoogd risico op besmetting. De Egyptische overheid moet de nodige maatregelen nemen zodat zij en alle andere gevangen zich goed tegen het virus kunnen beschermen.

Iran werd bijzonder hard getroffen door het virus. De overheid verleende naar eigen zeggen gratie aan 10.000 mensen en nog eens 85.000 mensen kwamen tijdelijk en onder voorwaarden vrij in maart en april. Maar prominente mensenrechtenverdedigers en gewetensgevangenen zoals Nasrin Sodouteh, Narges Mohammadi, Arash Saghedi, Ahmadreza Djalali en Atena Daemi kwamen niet in aanmerking. Atena werd in juni zelfs tot 2 jaar extra celstraf veroordeeld omdat ze ook in de gevangenis blijft opkomen voor de rechten van anderen. Narges vertoonde in juli COVID-19-symptomen, maar werd medische zorg geweigerd.

• Verdedigers onder vuur vallen zonder bescherming

In landen zoals Colombia, Mexico en Honduras liepen mensenrechtenverdedigers al vóór het uitbreken van de pandemie gevaar. Die staten voorzien een aantal maatregelen om gekende mensenrechtenverdedigers te beschermen, maar de uitvoering daarvan was zelfs vóór de pandemie onvoldoende. Door het invoeren van nieuwe coronamaatregelen verslechterde de bescherming alleen maar. In Colombia zijn de nieuwe maatregelen ter bescherming tegen het coronavirus moeilijk te rijmen met de bestaande beschermingsmaatregelen. Het gevolg: er werden in de eerste helft van 2020 al 166 mensenrechtenverdedigers en sociale leiders vermoord in het land. De meeste moorden vonden plaats sinds de aankondiging van de lockdown in het land.

• Bijkomende risico’s omwille van wie ze zijn

Behalve om wat ze doen, ervaren mensenrechtenverdedigers bijkomende risico’s omwille van wie ze zijn. De bedreigingen en aanvallen zijn niet altijd afkomstig van overheden, maar kunnen zelfs uit hun eigen omgeving komen.

In Maleisië werd er hard opgetreden en een smaadcampagne gelanceerd tegen Rohingya-gemeenschappen en mensenrechtenverdedigers met een migratieachtergrond. Grote groepen migrantenarbeiders werden er gearresteerd en boten met Rohingya mochten niet aanmeren. Toen de Maleisische mensenrechtenverdediger Tengku Emma Zuriana Tengku Azmi deze illegale pusbackpraktijk aankaartte in een brief, kreeg ze online berichten toegestuurd waarin mensen dreigden haar te verkrachten.

Lees het volledige rapport Daring to stand up for human rights in a pandemic